در دل سنگ و افسانه؛ سفر به تنگه بند بریده و کتیبه شکل شاه

🚗 راهنمای مسیرهای دسترسی از تهران و آمل به تنگه بند بریده و کتیبه شکل شاه

جاده هراز را که به سمت آمل بروید، بعد از روستای شنگلده و حدود دو کیلومتر بعد از پل معروف وانا، در ۸۸ کیلومتری تهران به تونل وانا (بریه و تفنگاه نام های دیگر این تونل هستند) می رسید. قبل از این تونل، یک پمپ بنزین در سمت چپ وجود دارد که می تواند نشانه ی خوبی باشد سرعت تان را کم کنید. از این جا تا آمل حدود ۶۲ کیلومتر راه باقی مانده است.

پس از رسیدن به پمپ بنزین با احتیاط به سمت چپ جاده بیایید و در شانه ی خاکی و فضای اطراف پمپ بنزین توقف کنید. از کنار پمپ بنزین در شانه ی خاکی جاده، سیصد متر به طرف تونل برانید. اکنون شما زیر تابلوی شاخص ارتفاع تونل قرار دارید. همین جا توقف کنید و بقیه ی مسیر را پیاده بروید. البته اگر خودروی شما سواری یا مینی بوس باشد می توانید با احتیاط بیشتر کمی جلوتر رفته و قبل از رسیدن به پل تفنگاه که قبل از تونل وانا یا تفنگاه قرار دارد، از طریق جاده ی خاکی به سمت چپ بروید. در این منطقه محوطه ی بزرگی برای پارک خودرو وجود دارد.

البته گاهی اوقات به دلیل وجود سیلاب، ورود به پارکینگ امکان پذیر نیست. هنگام توقف کنار جاده و پیاده و سوار شدن بسیار احتیاط کنید، چون ماشین ها با سرعت از تونل خارج می شوند و ممکن است به دلیل عادت کردن چشم رانندگان به تاریکی و مواجه شدن با نور زیاد، شما را نبینند. اگر از طرف آمل می آیید، از داخل تونل راهنمای سمت راست خودرو را بزنید؛ برای اینکه بعد از اتمام تونل و عبور از پل، باید وارد جاده خاکی سمت راست شوید.

فاصله کتیبه شکل شاه و تنگه ی بند بریده تا تهران و تا آمل چقدر است ؟

• فاصله کتیبه شکل شاه و تنگه ی بند بریده تا آمل 68 کیلومتر

• فاصله کتیبه شکل شاه و تنگه ی بند بریده تا تهران 89 کیلومتر

• سطح برنامه:  گل گشت،  پیمایش رودخانه

🥾 روایت عبور از تنگه‌ای باریک و سنگی، رسیدن به نقش‌برجسته شاهان باستانی و تجربه‌ای پر از هیجان و کشف

برای معرفی این کتیبه که شاید آخرین کتیبه ی سنگی تاریخ ایران محسوب شود، از طرف اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مازندران، تابلویی قبل از این خروجی و نبش جاده ی اصلی در سمت چپ جاده وجود دارد، به گونه ای که تقریبا در نگاه اول برای کسانی که به سمت آمل می روند، جلب توجه نمی کند. بعد از اینکه از اتومبیل پیاده شدید، به سمت رودخانه بروید. در این قسمت مسیر پاکوبی وجود دارد که شما را در جهت شمال و موافق جریان حرکت آب رودخانه راهنمایی می کند. مسیر این دره بسیار زیباست و از دو طرف به وسیله ی صخره ها و سنگ های بلند محصور شده است.

نام این تنگه، تنگه بند بریده می باشد که می توان بقایای آثار راهسازی گذشته، از جمله بقایای جاده ی ساسانی و دوران پیش از اسلام را در پنجاه متری قبل و سیصد متری بعد از کتیبه مشاهده کرد. از داخل دره که به صخره های دیواره ی بیرونی تونل نگاه کنید بقایای دیواره ی سنگی، مقداری از هلال طاق قسمتی از پایه ی شکسته ی پل را می بینید که به عقیده برخی افراد بقایای راه باستانی ساسانی است که در زمان شاه عباس و ناصرالدین شاه تعمیر و بازسازی شده است. به احتمال زیاد این پل، شرق رودخانه را به غرب آن می رسانده است.

حتی به عقیده ی ،برخی راه هر از پیش از ابراهیم بن مرزبان ساخته شده و آمد و رفتی داشته و ظاهرا این راه پیش از ساسانیان آباد بوده است. لازم به ذکر است که این راه دقیقاً راه امروزی نبوده و در قسمت هایی راه از مسیر دیگری بوده است. این عده عقیده دارند که در دل صخره های این ،دره طاق هایی به سبک سایر بناهای ساسانی ساخته شده و راه روی آن ها قرار داشته است.

اگر در طول مسیر خوب توجه کنید، می توانید مسیرهای رل کوبی شده ی سنگ نوردان را ببینید که نشان می دهد سنگهای اطراف دره از استحکام بالایی برخوردارند و جاده کشی در قدیم چقدر مشکل بوده است. این مسیرها با مشخصات زیر در این دره بازگشایی شده است:

بعد از حدود پانزده دقیقه پیاده روی در کنار یک تکه سنگ بزرگ، سمت چپ خود را که نگاه کنید، می توانید کتیبه سنگی را ببینید فراموش نکنید اگر شما در پی آب رودخانه حرکت کنید، موازی تونل در حال پیشروی هستید. تونل ۱۴۵۰ متری وانا، علاوه بر مکنده های برقی برای تهویه هوا، دو حفره ی بزرگ هم دارد که هم از داخل تونل مشخص است هم از کنار رودخانه بهترین نشانه برای یافتن کتیبه دومین حفره تونل است که دقیقا روبه روی این کتیبه ایجاد شده است.

فاصله ی این کتیبه با کف جاده ی فعلی حدود ۲۷۰ سانتیمتر است. طول این کتیبه ی سنگی هشت متر است. این کتیبه، ناصرالدین شاه را در وسط، پنج تن از ملازمان او را در سمت راست و پنج تن دیگر را در سمت چپ به نمایش گذارده است. در اطراف کتیبه نیز چند بیت شعر در مدح ناصرالدین شاه و بیان صعب العبور بودن مسیر لاریجان و مساعدت شاه در خصوص تعمیر و مرمت آن، به صورت کتیبه هایی با پهنای ۳۴ سانتی متر حجاری شده است.

تو رفتگی کتیبه در قسمت پایین نسبت به سطح دیواره متغیر است و گاهی به ۱۵۰ سانتیمتر هم می رسد. در پایین کتیبه زیر سم اسب ناصرالدین شاه، ماده تاریخ آن ذکر شده که نشان می دهد این اثر در سال ۱۲۹۵ هجری قمری به پایان رسیده است. متاسفانه صورت چند نفر از جمله خود ناصر الدین شاه و نفر اول و دوم تصویر از سمت چپ مخدوش شده است.

🏕️ کمپینگ در دل طبیعت هراز و گزینه‌های شب‌مانی

اگر قصد شب مانی در این برنامه را دارید بهترین مکان برای برپایی چادر (مختصات شماره ی ۲ نقشه بالا ی صفحه ) می باشد. هر چند توصیه می کنیم در این برنامه شب مانی نداشته باشید.

📌 نکات کلیدی:

1. به هیچ وجه از داخل تونل برای دیدن این اثر اقدام نکنید، زیرا علاوه بر خطری که دارد، چون تا حفره ی دوم باید مسافت زیادی را طی کنید، آلودگی تونل شما را اذیت می کند. ضمن اینکه از آن جا کتیبه هم به وضوح دیده نمی شود و از داخل تونل هیچ راه دسترسی به پای کتیبه وجود ندارد. عبور از رودخانه خروشان هراز نیز بدون تجهیزات و مهارت کافی، غیر ممکن و حادثه ساز است.
2. انتهای تنگه بند بریده بند بریده به کنار جاده هراز راه دارد و با عبور از پلی که در ابتدای جاده ی روستای تینه قرار دارد. به کنار جاده آسفالت شده ی هراز می رسید. از کنار کتیبه تا این پل حدود یک کیلومتر و سیصد متر مسافت پیش رو دارید. از کنار کتیبه به سمت شمال، راه خود را ادامه دهید و توجه کنید که راه در برخی نقاط بریده می شود و باید راه مناسب را بیابید مراقب سگ های نگهبان کارگاه پرورش ماهی آخر تنگه بند بریده نیز باشید.
3. حدود پانصد متر بعد از کتیبه به سمت انتهای تنگه بند بریده ، سمت چپ خود دره ای باریک، پر درخت و صعب العبور می بینید که به شرط داشتن مهارت لازم و وسایل مناسب، می تواند تمرین مناسبی برای
4. علاقه مندان به دره نوردی باشد. این دره که آب زلالی هم دارد، از شرق روستای تینه شروع می شود.
5. علاوه بر صعود دره از این قسمت، می توانید برنامهای ترتیب دهید تا با رفتن به روستای تینه (طبق توضیحات ارائه شده در معرفی روستای تینه)، از ابتدای دره اقدام به فرود نمایید. طول تقریبی این دره شش کیلومتر است.

از تنگه بند بریده بیشتر بدانیم

متن اشعار کتیبه به نقل از کتاب البرز کوه نوشته ی دکتر منوچهر ستوده بدین شرح است:

سطر افق بالا:

در روزگار ناصردین شاه کامکار                کز عدل راه راست طلب کرد و یافت کام

امرش به هر طریق صراطی است مستقیم       امنش به هر طریق نشاطی است مستدام

منت خدای را که به تایید خود چنین                ماهنشهی گَزید موید بَــــرِاَنـــام

شاهان دهر نامورند از برای مال                       وین پادشاه مال فشــــاند از برای سیم خام

هر کار خام عاقبت الامر کرد                         از بس که زر پخته برافشاند و سیم خام

در راه لارجان که درم بود کار جـان                  گاه عبور قافلـــه از غفلت تمــــام

سطر عمودی سمت راست

بیغوله ای که گاه گذر غول سهمگین                    اول سرود بسمله آن که نهاد گام

سهم مار گرزه نکردند زو گذر                          وز هول شیر شرزه نجست اندرو کنام

سطر افقی پایین:

راهی که گر بریده شدن خواستی ز او               گفتی به پای خود نرود کس به سوی دام

در شاهنامه نیز زالی فسانه گوست                    افسانه ای که عبره در او کرد پور سام

به آسایش رعیت مازندران زمین                      آراست حکم ساری شاهنشه این مقام

بگشوده شد چو کف کریم ملک به ملک         راهی که بسته بود چو پیشانی

لئام حجار ز امر خسرو فرهادسان به سنگ           تمثال کرد از شه پرویز احتشام

خور بی کله از کوه ادب را نمود رخ                چون تاج شهریار برون آمد از رخام

تاریخ آن به امر شهـ نشاه خواستند                   چون بود خاص خدمت مداحی این غلام

محمد حسین میرزای مهندس راقمه ابو الفضل ساوجی

 عام بناش خامه رضوان نوشت و خواند…

مصرع آخر این کتیبه به علت تخریب خوانا نیست. در اواسط سنگ زیر سم اسب ناصر الدین شاه نوشته شده است «عمل کم ترین علی اکبر فی سنه ۱۲۹۵».

بالای سر این ده نفر، القاب یا سِمَت آن ها را نوشته اند. در وسط بالای ناصر الدین شاه عبارت   «تمثال بی مثال همایونی» نوشته شده و به ترتیب از راست به چپ این چنین آمده است: نواب وجیه اله میرزا، مقرب الخاقان آجودان مخصوص (رضاخان اقبال السلطنه ی عکاس باشی)، وزیر فواید (حسن علی خان امیر نظام گروسی)، جناب سپهسالار اعظم (میرزا حسین خان سپهسالار)، جناب آقا (میرزا یوسف خان مستوفی الممالک)، آقای نایب السلطنه (کامران میرزا)، اعتضادالسلطنه (علی قلی میرزا)، جناب عضدالملک (علی رضاخان)، جناب امین الملک (علی خان) و مقرب الخاقان مهدی قلی خان (مجدالدوله)

سنت کتیبه نویسی در میان پادشاهان سراسر جهان از گذشته های دور رواج داشته است. ما در کشورمان کتیبه های سنگی فراوانی داریم که شرح آنها در این مجال نمی گنجد. از بین کتیبه های مشهور زمان قاجار، سه کتیبه در اطراف تهران قرار دارد دو مورد از این کتیبه ها مربوط به فتحعلی شاه و یکی از  آن ها که مورد بحث ماست، مربوط به ناصرالدین شاه قاجار است. یکی از آن دو کتیبه ی دیگر در چشمه علی شهر ری قرار دارد که اگر در تهران دو ساعت وقت آزاد داشته باشید، می توانید آن را ببینید. ایستگاه مترو جوانمرد قصاب پیاده شده و تاکسی های صفاییه را سوار شوید.

راننده شما را تا چشمه علی که محل استقرار این کتیبه است، راهنمایی می کند. کتیبه ی دیگر هم در تنگه واشی فیروزکوه قرار دارد که به دلیل ازدحام بیش از حد جمعیت توصیه می شود روزهای جمعه و تعطیل از این منطقه بازدید نکنید. بسیاری از کتاب ها و سایت های اینترنتی و بعضی از برنامه های تلویزیونی، کتیبه ی سوم را هم مربوط به فتحعلی شاه می دانند.

اما اگر نوشته ی زیر کتیبه را بخوانید، از سال اتمام کتیبه و هم چنین نوشته های اطراف آن و نیز از کلمه «ظل السلطان» که لقب ناصرالدین شاه بود، متوجه می شوید که مربوط به  دوره ی ناصرالدین شاه است. البته دلایل روشن و مستدل بسیاری در انتساب این کتیبه به زمان ناصرالدین شاه وجود دارد که ذکر آن موجب اِطناب ممل است.

.در مورد تنگه بند بریده  – که شاید صعب العبورترین قسمت راه تهران به آمل بوده است – توضیحاتی در اسناد تاریخی وجود دارد از جمله تعریض میرزا حسن خان اعتمادالسلطنه در سال ۱۲۹۲ هجری قمری که بدین شرح است:

«…به بندی رسیدیم که از همه سخت تر بود انصافاً خوب ساخته اند. راه قدیم لاریجان از طرف راست پیدا بود. به هیچ وجه راه نبود. کوه که یک پارچه سنگ بود و صاف. از وسط دامنه ی این کوه با آهک و سنگ سکویی بسته اند که پی و پایه ی سکو به زمین نرسیده. معلق است میان زمین و آسمان. از روی سکوها که عرض آن زیادتر از یک چهارک نبود، سابق عبور قوافل و مترددین مازندران بود. حالا طوری ساخته شده که کالسکه عبور می کند.»