راهنمای سفر به خراسان رضوی؛ تجربه‌ای از زیارت، طبیعت‌گردی و تاریخ ایران

موقعیت جغرافیایی

خراسان در زبان فارسی یعنی خاور زمین و از دو کلمه خور به معنی آفتاب و آسان به معنی محل طلوع تشکیل شده است که بر روی هم به معنی محل طلوع آفتاب است استان خراسان 5/۳۱۵۶۸۶ کیلومتر مربع مساحت دارد که تقریباً یک پنجم مساحت ایران است.

طول این استان ۷۵۰ کیلومتر و عرض آن ۴۲۰ کیلومتر میباشد طول مرز مشترک خراسان با ترکمنستان حدود ۷۰۰ کیلومتر و با افغانستان ۶۱۹ کیلومتر است. خراسان در تاریخ اسلام دارای مقام ارجمند و بسیار مهمی میباشد و شمار زیادی از رجال و نامداران سیاسی، اجتماعی، ادبی، مذهبی، فکری و فرهنگی از این سرزمین برخاسته اند که در تاریخ مشعلداران علم و مذهب و فرهنگ بوده و قرون طلایی تمدن اسلامی را بوجود آورده اند.

در سالهای اخیر این استان به سه استان خراسان شمالی، خراسان جنوبی و خراسان رضوی تقسیم شده است.

شهرهای استان خراسان رضوی عبارتند از قوچان، مشهد، نیشابور، کاشمر، تربت جام، تربت حیدریه، خواف، فردوس، گناباد، سرخس، کلات، تایباد، فریمان، سبزوار، چناران.

 ابنیه ها و گردشگاههای استان خراسان رضوی:

 آستان قدس رضوی:

آستان قدس رضوی از دیدنی های خراسان رضوی که از باشکوهترین ابنیه مقدس و تاریخی ایران و محل زیارت کلیه مسلمین جهان است. شامل مجموعه بناهای زیر میباشد حرم مطهر حرم مطهر حضرت امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) هشتمین امام شیعیان جهان در زیر گنبد زرین عظیمی قرار دارد. این گنبد تا زمان صفویه مزین به کاشیهای نفیس بود و در سال ۹۳۲ هجری، شاه طهماسب اول کاشیهای مزبور را جمع آوری و آن را با طلا پوشانید

مناره ای هم در جنب گنبد ساخت که آن را هم طلا گرفت بعد از حملات و دستبرد ،ازبکها شاه عباس مجدداً گنبد را طلا گرفت گنبد حرم دارای دو پوشش است و ارتفاع گنبد طلا تا کف حرم ۳۴ متر میباشد.

ضمناً در اطراف حرم مطهر تعداد ۲۱ بنای عظیم و سرپوشیده بنام رواق قرار دارد.

صحن انقلاب (عتیق): این صحن توسط امیر علی شیر نوائی وزیر سلطان حسین بایقرا در سال ۸۷۲ هجری بنا گردید.

صحن آزادی (نو): صحن آزادی توسط فتحعلی شاه در سال ۱۳۲۳ هجری بناگردیده و دارای چهار ایوان است.

سایر صحنها عبارتند از صحن امام خمینی صحن جمهوری اسلامی و صحن قدس سایر قسمتهای حرم مطهر عبارتند از مدرسه پریزاد، مدرسه دودر، موزه و کتابخانه، دار السلام، دارالسرور، دانشگاه آزاد اسلامی، دارالشفاء، مهمانخانه حضرت مقبره شیخ حر عاملی و سقاخانه زرین.

مسجد گوهرشاد:

این مسجد در شهرستان مشهد و در جنوب ساختمانهای آستان قدس رضوی قرار گرفته و وصل به آنها میباشد یکی از دیدنی های خراسان رضوی است و هم اکنون یکی از کفش کنهای ورود به حرم مطهر حضرت امام رضا (علیه السلام) در ضلع شمال شرقی مسجد قرار دارد.

بانی این مسجد ملکه نیکوکار و خیراندیش گوهرشاد آغا زوجه میرزا شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی است که در سال ۸۲۱ هجری از اموال خالص خود به ساختمان این مسجد پرداخته است چنانکه در هرات نیز مسجد و مدرسه باشکوهی به فرمان وی ساخته شده است. نام بانی در دو جا در روی کاشی بسیار نفیس معرق نوشته شده؛ یکی در کتیبه مقصوره به خط فرزند خطاط و هنرمندش میرزا بایسنغر و دیگر در دیوار رو به قبله ایوان دار السیاده.

این مسجد از نظر زیبایی و آبادی و دایر بودن در همه اوقات شبانه روز و داشتن موقوفات بسیار و صرف درآمد موقوفات در مصرف موقوف علیه شاید در میان مساجد تمام کشورهای اسلامی بی­مانند باشد.

 بازار رضا:

بازارهای قدیمی سنتی و سرپوشیده شهر مشهد از دیدنی های خراسان رضوی هستند که خود بخشی از تجارت و اقتصاد استان را بخود اختصاص داده است در نقاط مرکزی شهر پراکنده میباشند. علاوه بر آن بزرگترین مرکز خرید مسافرین در بازار جدید رضا متمرکز شده که در آن کالاهای گوناگونی از صنایع دستی و محلی و هنری خراسان مانند تسبیح، فیروزه، انگشتری، طلا، عطر، زعفران، نبات، پوستین، گلدوزی، کفش و غیره عرضه می­شود. همچنین مجتمع تجارتی زیست خاور در اول خیابان دکتر شریعتی مشهد، یکی از مراکز مهم تجارتی شرق ایران بشمار میرود.

خواجه مراد:

هرثمه بن اعین مشهور به خواجه مراد از یاران امام رضا (علیه السلام) بوده است که در سال ۲۱۰ هجری قمری وفات یافته و اکنون مقبره وی در ۱۴ کیلومتری جنوب شرقی مشهد در بلندیهای مشرف بر بینالود قرار گرفته است حاج محمد علی درویش ملقب به نور علیشاه این محل را در زمان معاصر ساخته و هم تحت مراقبت و حفاظت خود قرار داده و تعمیر نموده است. وی با این کار موجبات رفاه مسافرین را فراهم آورد. این بنا اکنون توسط اداره اوقاف و امور خیریه خراسان اداره میشود. و ار دیدنی های خراسان رضوی میباشد.

خواجه اباصلت:

آرامگاه خواجه اباصلت از دیدنی های خراسان رضوی در کنار جاده مشهد فریمان در فاصله ۱۲ کیلومتری جنوب شرقی شهر مشهد واقع است بنای اصلی و اولیه بقعه چهار ضلعی بود که از چهار سو به وسیله چهار درگاهی با بیرون ارتباط پیدا میکرد این بنا را حاج محمد علی درویش احداث کرده است که اینک توسط اداره اوقاف و امور خیریه استان خراسان اداره میشود خواجه اباصلت فرزند صالح (سلیمان) هروی است تاریخ نویسان او را گاهی غلام گاهی برده و گاه محدث و متکلم

و راوی بسیار مشهور و دانشمندی نامدار و نیز در برخی از متون او را از ثروتمندانی که علما را مورد ملاطفت قرار میداده است معرفی کرده­اند ولی مردم او را خادم و محرم امام رضا (علیه السلام)  میدانند که در دم مرگ آن حضرت حاضر بوده است مزار خواجه اباصلت از مکانهایی است که بیشتر زائران حضرت امام رضا (علیه السلام) به دیدن آن میروند.

خواجه ربیع مشهد:

در شمال غربی مشهد در انتهای خیابان خواجه ربیع آرامگاه با شکوه خواجه ربیع واقع است نام خواجه ربیع در تاریخ ربیع بن خثیم است. وی از اصحاب پیغمبر اسلام و نیز از سرداران سپاه حضرت علی بوده است. این آرامگاه از دیدنی های خراسان رضوی میباشد.

این بنا به توصیه شیخ بهایی به شاه عباس صفوی در نیمه اول قرن هجری ساخته شد طرح آرامگاه در نمای بیرونی هشت ضلعی و در درون چهار ایوانی است. بر فراز بنا گنبد فیروزه ای رنگ قرار گرفته است که ارتفاع گنبد تا کف ۱۸ متر

می­باشد آرامگاه خواجه ربیع یکی از ابنیه زیبا دیدنی و متبرک است که به همین علل همه وقت مورد توجه و مراجعه اهالی مشهد و زائران و مسافرانی است که به مشهد مشرف می شوند.

قدمگاه نیشابور:

در فاصله ۲۴ کیلومتری شرق شهر نیشابور، در جانب شمالی جاده نیشابور به مشهد و دامنه جنوبی ارتفاعات بینالود یکی دیگر از دیدنی های خراسان رضوی قرار گرفته که بنای مذهبی موسوم به «قدمگاه حضرت ابوالحسن الرضا (علیه السلام) در دل یک باغ مشجر و باصفا میباشد .

این اثر مذهبی – تاریخی در شهرستان قدمگاه از توابع نیشابور واقع است.

در طول تاریخ اسلامی در بسیاری از ممالک اسلامی مکانهای متعددی به «قدمگاه» یا محل و جایگاه قدم پیغمبر و یا ائمه اطهار (علیه السلام)  شهرت یافته اند.

مشهورترین آنها قدم شریف» یا «قدم» رسول الله » در قبه الصخره بیت المقدس میباشد که مشهور است حضرت پای مبارک خود را از روی آن صخره بر روی براق نهاده و به معراج رفت همچنین قدمگاه آدم (علیه السلام) قدمگاه خضر نبی و قدمگاههای حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)

وجه تسمیه این بقعه – قدمگاه امام رضا (علیه السلام)  مربوط به وجود قطعه سنگ مربع سیاه رنگی است به ابعاد تقریبی ۵۳ سانتی متر و با اثر و نقش فرو رفته جای پای انسان است امروزه در داخل بقعه سمت قبله در ارتفاع یک متری بر روی دیوار نصب شده و مورد زیارت دوستداران آن حضرت قرار میگیرد و مشهور است که جای پا و اثر قدم مبارک حضرت ثامن الحجج علی بن موسی الرضا (علیه السلام)  در جریان مسافرت و نزول اجلال آن حضرت در اواخر قرن دوم هجری در این حدود است.

یاقوت حموی در کتاب معجم البلدان مینویسد؛ قبلا قدمگاه را قریه «حمراء» می نامیده اند شیخ صدوق (علیه السلام) برای واژه «حمراء» سرخک را به کار برده است و از آن پس همگان با نام قدمگاه بدان اشارت کرده اند.

در همین جا لازم است ذکری از حدیث معروف سلسله الذهب به میان آید که در جریان این سفر و در نیشابور عنوان شده است بدین شرح که: ((شیخ صدوق به سند خود از اسحاق بن راهویه نقل کرده که گفت چون حضرت امام رضا(علیه السلام) به نیشابور آمد و خواست از آنجا حرکت نماید،

جمع شدند و خدمت آن حضرت اصحاب حدیث و عرض کردند یابن رسول الله تو از نزد ما میروی و برای ما یک حدیثی نمیفرمائی که ما استفاده کنیم آن را از جانب تو آن حضرت در عماری نشسته بود سر خود را بیرون نمود و فرمود شنیدم پدرم موسی بن جعفر فرمود شنیدم پدرم جعفر بن محمد فرمود شنیدم پدرم محمد بن علی فرمود شنیدم پدرم علی بن الحسین فرمود شنیدم پدرم حسین بن علی فرمود شنیدم پدرم امیرالمؤمنین علی بن ابی­طالب فرمود شنیدم رسول خدا

فرمود شنیدم جبرئیل میگفت خداوند عزوجل فرمود: لااله الا الله حصنى فمن دخل حصنی امن من عذابی این حدیث شریف را فرمود و حرکت نمود چون شتر راه افتاد صدا زد ما را و فرمود بشروطها و انا من شروطها.

در مفاتیح الجنان بخش سفر حضرت امام رضاء الله به خراسان)) آمده است: ((اباصلت روایت کرده که چون امام رضا (علیه السلام) به ده سرخ رسید در وقتی که به نزد مأمون میرفت گفتند یابن رسول الله ظهر شده است نماز نمیکنید پس فرود آمد و آب طلبید،

گفتند: آب همراه نداریم پس به دست مبارک خود زمین را کاوید آنقدر آب جوشید که آن حضرت و هرکه با او بود وضو ساختند و اثرش تا امروز باقی مانده و این ده «سرخ» را همان قریه سرخک و حمراء فوق الذکر و فی الواقع قدمگاه امروزی میدانند علی ایحال اعتقاد بر این است چشمه آبی که بنا به روایت مذکور جهت وضو ساختن آن بزرگوار پدید آمده، همان است که امروزه به چشمه حضرت» موسوم و در کنار بقعه قرار دارد و زائران آب چشمه را که از کرامات امام ابوالحسن الرضا (علیه السلام) میدانند علاوه بر شرب متبرک بنا به اعتقاد برای امراض و بلایا مورد استفاده قرار میدهند.

بنای کنونی بقعه قدمگاه ظاهرا در ابتدا عمارتی مخروبه بوده که در زمان شاه عباس صفوی بازسازی آن آغاز و در دوران شاه سلیمان صفوی به سال ۱۰۹۱ هجری قمری به اتمام رسیده است.

در صدر یک باغ سنتی مصفا و مشجر با درختان کهنسال و مشرف به مدخل مجموعه است. باغ مذکور به صورت پله پله با راهرو با خیابانی آجر فرش شده با نهر روان و فواره هایی در فواصل معین زائران را در کمال آرامش و صفا از ایوان مدخل آن به سوی انتهای باغ و زیارتگاه هدایت می­کند.

در مجاورت بقعه «قدمگاه» سابقا دو کاروانسرا یک چاپارخانه و یک حمام وجود داشته ،است یکی از این کاروانسراها به عهد شاه عباس صفوی تعلق دارد که امروزه ویران شده دیگری کاروانسرایی است که حاجی زکی و حاجی صانع نام، آنرا بنا و امیرنظام الدوله آنرا تعمیر کرده است.

امام زاده سیّد مرتضی (کاشمر):

بارگاه منوّر امامزاده سید مرتضی در فاصله کیلومتری شمال کاشمر در دامنه کوه­های معروف هفت شاخ در منطقه ای ییلاقی و چشم نواز قرار گرفته است. یکی دیگر از دیدنی های خراسان رضوی میباشد.

این بقعه منسوب به امام زاده سید ابراهیم اصغر (علیه السلام) است. ابراهیم اصغر یا همان سید مرتضی کوچکترین فرزند امام موسی کاظم (علیه السلام) است. وی پس از شهادت برادرش امام رضا () به شهادت رسیده  است در حال حاضر بر سر قبر امام زاده سید مرتضی آرامگاه باشکوهی به سبک معماری عصر صفوی بنا شده است. طرح توسعهی مجموعه سیاحتی – زیارتی سید مرتضی (علیه السلام)  با امکانات مختلفی از قبیل : زائر سرا، آشپزخانه، پارک، امکانات سرگرم کننده، بازار و…. در دست اجرا است.

مزار مذکور، همه روزه به خصوص در ایام تعطیل پذیرای خیل عظیمی از زائران و گردشگرانی است که از اقصی نقاط کشور بویژه شهرهای نزدیک به آنجا مشرف میشوند پارک ملی تندوره این پارک در منطقه قوچان و درگز قرار دارد که از شمال در نزدیکی مرز جمهوری ترکمنستان واقع است در منطقه ای کوهستانی با صخره ها و تپه ماهورهای متعدد و دره های ژرف و پرشیب که پوشیده از گیاهان مختلف است و یکی از بهترین زیستگاه­های جانوران وحشی به ویژه قوچ و میش اوریال میباشد

باغمزار کاشمر در قسمت شمال کاشمر در باغی بنام باغمزار زیارتگاه سید حمزه فرزند حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام)  قرار دارد. ساختمان این مرقد مطهر دارای گنبدی مرتفع با کاشی کاری سبز رنگ و ایوان آیینه کاری شده و دو گلدسته بلند است.

نمای درون گنبد و اطراف رواق نیز آینه کاری شده است.

سلاطین صفویه که خود را از اعقاب حمزه بن موسی میدانستند در آبادانی این مزار اهتمام خاصی داشتند سند اصلی موقوفات امامزاده دارای تاریخ ۹۳۰ هجری، سال درگذشت شاه اسماعیل صفوی است.

در داخل باغمزار کاشمر سروهای زیبا و باستانی وجود دارد که گفته میشود که این سروها حدود هشتصد سال عمر دارند.

آرامگاه اسرار (سبزوار):

آرامگاه اسرار از دیدنی های خراسان رضوی ، این آرامگاه در شهر سبزوار واقع گردیده و محل دفن حاج ملا هادی سبزواری میباشد حاج ملا هادی سبزواری فقیه و متکلم و فیلسوف شیعه ایرانی در شهر سبزوار بدنیا آمد وی غزلهای حکمی و عرفانی نیز سروده است و در شعر (اسرار) تخلص میکرد وی عصر روز بیست و پنجم ذی الحجه سال ۱۲۸۹ قمری درگذشت.

آرامگاه امامزاده محروق:

امامزاده محروق از دیدنی های خراسان رضوی  یکی از نوادگان امام سجاد بود که در پی شورشی که ضد خلیفه وقت صورت پذیرفت کشته شد پیکر وی را به آتش کشیدند و خاکستر آنرا در محله تلاجرد از محله های قدیم شهر نیشابور به خاک سپردند. از همین رو به محروق یعنی سوخته شده معروف شد.

آرامگاه این امامزاده که در کنار آرامگاه عمر خیام است بنای زیبایی دارد و در شمار آثار تاریخی به ثبت رسیده است. بعضی از ایران شناسان از ایوان امامزاده به عنوان دومین کاشی کاری نفیس ایران پس از مسجد شیخ لطف الله اصفهان نام برده اند. از امکانات رفاهی این امامزاده میتوان به پارکینگ بازار ،خرید سرویس بهداشتی اقامتگاه­هایی برای استقرار مسافران زائران و گردشگران این استان نام برد.

برای آشنایی با دیدنی های سایر استان های ایران کلیک کنید.