تا پیش از کشته شده خانواده « ماریتا » هنوز نام یوز بر سر زبان ها نیفتاده بود. ماریتا توله یوزی بود که خانواده اش به قتل رسیدند و خودش تَک و تَنها نُه سال در قفس ماند تا جان داد. این فاجعه بعدها به پیشنهاد انجمن یوز پلنگ ایرانی، روز ملی یوز پلنگ آسیایی نام گرفت تا هر سال در نهم شهریور ماه، سالروز این قتل عام به برگزاری برنامه های آموزشی برای حفاظت از یوز آسیایی اختصاص یابد.

مقدمه

جهت آشنایی با یوزپلنگ آسیایی نگاهی بندازیم به پروژه حفاظت از یوز آسیایی که بیش از یک دهه از فعالیت اش میگذرد. هنوز هم متاسفانه از زندگی این جانور چیز زیادی  در دست نداریم و اطلاعات جانور شناسانه این جانور کمابیش همان هایی است که محققان خارجی از تحقیق روی یوزهای آفریقایی به دست آورده اند.

هر چند تحقیقات جدید از تفاوتهای زیستگاهی زیر گونه های آسیایی و آفریقایی یوز خبر داده و احتمال اختلاف در نحوه زندگی آنها را بالا برده است.یکی از مسیرهای تحقیق روی یوز ، بررسی این جانور در حصار است، با این شرط که محیط آن، چیزی  مانند زیستگاه اصلی اش باشد. با آنکه کوشکی یوز آسیایی در دسترس محققان بود اما به خاطر عدم تطبیق محل زندگی اش با زیستگاه واقعی نتوانست چنان که باید چنین نقشی را ایفا کند. کوشکی معروف ترین یوز بعد از ماریتا است که سه سال پیش از دست یک متخلف جان به در بُرد .

آشنایی با یوزپلنگ آسیایی

آنهایی که از نزدیک کوشکی را دیده اند، به خوبی می توانند تصورشان نسبت به این جانور را به قبل از خرگوش و بعد از خرگوش تقسیم کنند. کافی است خرگوش زنده ای برای کوشکی رها شود تا از جانوری آرام بدل به دونده ای با سرعتی باورنکردنی شود. سرعتی که همتاهای آفریقایی اش برابر با 110 کیلومتر در ساعت برآورد شده.

تحقیقات جهانی روی یوز ها نشان میدهد که آنها می توانند در سه ثانیه سرعت خود را به 100 کیلومتر در ساعت برسانند و در حداکثر سرعت، طول هر گامشان به هفت متر می رسد، تا جایی که در یک ثانیه قادرند با چهار گام حدود 28 متر مسافت را طی کنند. البته این سرعت نقطه ضعفی همم برای یوز دارد ، یوز بیشتر از 12 ثانیه قادر به دویدن با سرعت زیاد نیست و پس از آن کم می آورد و خسته می شود.

علاوه بر سرعت زیاد، یوز آسیایی مشخصه های دیگری نیز دارد که در آن با همتای آفریقایی خود مشترک است، پوستی زرد رنگ متمایل به نخودی دارد که نقطه های نسبتا بزرگ سیاه روی آن نقش بسته. بر صورت گِردَش خط سیاهی به نام خط اَشک دارد که از کنار چشم تا کنار دهان کشیده شده.

دست و پایی کشیده و بلند دارد، سینه ای پهن و کمری باریک، یعنی همان مشخصه هایی که یوز را بیشتر به سگ های تازی شبیه کرده. یوزپلنگ وجه مشترک دیگری هم با سگ سانان دارد، چرا که تنها گربه سانی است که نمی تواند ناخن های خود را جمع کند و البته همین ناخن های بیرون زده در دویدن به او کمک می کنند.

دُم بلند این جانور مانند سُکان بدن است و یوز برای آنکه هنگام دویدن تغییر جهت دهد، دُم را به طرف مخالف پرتاب می کند. اینها همه اطلاعاتی هست که تا همین چند سال پیش از یوز آسیایی می دانستیم که تفاوت چندانی را بین گونه آفریقایی و آسیایی یوز نسان نمی داد اما با شروع به کار پروژه حفاظت از یوزپلنگ  آسیایی و تحقیق گسترده روی این گونه در ایران، ابعاد مختلف زندگی این گربه سان خجالتی مشخص شد.

جیره غذایی یوزپلنگ آسیایی

غذای اصلی همه یوزپلنگ ها، آهو و جبیر است. تا همین چند سال پیش این جمله کاملا بدیهی فرض می شد اما تحقیقات تازه محققان چیز دیگری را نشان داد. بررسی دقیق محل های مشاهده یوزپلنگ آسیایی و لاشه های شکار شده توسط آن، به این موضوع ابعاد تازه ای داد. این تحقیقات نشان داد که صرف نظر از شباهت های ظاهری، یوزهای آسیایی از نظر خلق و خو ، زیستگاه و عادات غذایی، به طور کلی با یوزپلنگ آفریقایی متفاوتند.

تعداد یوزپلنگ در ایران

همین اطلاعات جدید باعث شد تا زیستگاه اصلی یوز آسیایی شناسایی شود و آمار جمعیتی آنها در ایران تغییر کند. پیش از این اکثر کارشناسان حیات وحش ایران معتقد بودند که تعداد یوزها در ایران به اندازه انگشتان دو دست است اما حالا تخمین زده میشود جمعیت آنها بین 70 تا 120 قلاده باشد.

برای آشنایی با یوزپلنگ  آسیایی باید بدانیم که یوزهای آسیایی در تمام جهان از بین رفته اند و حضور آنها فقط در ایران اثبات شده است.یادآوری این جمله دردناک لازم است! گرچه وجود آمار جمعیتی جدید از یوزها خوشحال کننده بود، وقتی دوباره به این حقیقت فکر کنیم، می فهمیم که نگرانی ها برای از میان رفتن نسل این گونه ارزشمند هنوز پابرجاست.

تاریخ زیست شناسی نشان داده که روزگاری طبیعت بسیاری از کشورهای آسیایی، از شرق هندوستان تا غرب خاورمیانه یوز پلنگ آسیایی را در خود جای داده بود ، اما پس از سال 1977 میلادی که گزارشی از مشاهده یوزپلنگ در منطقه « جیبجات ذوفار » کشور عمان منتشر شد، دیگر هیچ یوزپلنگی به غیر از یوزپلنگ های ایران در آسیا مشاهده نشده که آن هم تا امروز کاهش چشمگیری داشته است.

کتابها و مقاله های مرتبط با حیات وحش ایران می نویسند که تا ابتدای دهه 20 شمسی، جمعیت یوزپلنگ در ایران بیشتر از 400 عدد برآورد شده اما 35 سال بعد و در سال 1355 به 200 تا 300 عدد کاهش یافته. این آمار را اسکندر فیروز ( بنیانگذار سازمان حفاظت از محیط زیست ایران ) اعلام کرده.

فیروز در گزارش خود علت جالبی را برای کاهش جمعیت یوزهای ایران ذکر کرده، او علت را ورود خودروهای « جیپ » پس از جنگ جهانی دوم به ایران و سهولت دسترسی شکارچیان به قلب مناطق و شکار طعمه های یوز و پس از آن نابودی این جانور می داند.

کم شدن یوزها در ایران به قدری سرعت می گیرد که بیژن فرهنگ دره شوری ( کارشناس پیشکسوت حیات وحش ایران ) در گزارش مأیوس کننده ای در سال 1373 جمعیت یوزپلنگ آسیایی را بین 10 تا 15 عدد برآورد کرد. البته پنج سال بعد علیرضا جورابچیان ( رئیس پروژه حفاظت از یوز آسیایی ) به پژوهشی دیگر دست زد و برآورد یوزپلنگ را در این سال، حدود 40 عدد اعلام کرد.

بررسی های بعدی که منجر به دستاوردهای جدید درباره زیستگاه یوزآسیایی در سال 1380 شد، برآورد جمعیت یوزپلنگ را به کمتر از 60 عدد رساند. در شهریور ماه همین سال هم پروژه بین المللی حفاظت از یوز آسیایی با همکاری برنامه عمران ملل متحد ( UNDP )، تسهیلات جهانی محیط زیست ( GEF ) و سازمان حفاظت محیط زیست آغاز به کار کرد. حالا بعد از نُه سال از آغاز پروژه، جمعیت یوز آسیایی حداقل 70 عدد برآورد شده است.

این تحقیقات جدید، زیستگاه های یوز را هم به طور مشخص در ایران مشخص کرد، یعنی همان چیزی که در تمام این سال ها در حد حدس و گمان و گزارش های مشاهده ای به ثبت رسیده بود. حالا به طور قطع پارک ملی کویر، ذخیره گاه زیست کره توران، منطقه حفاظت شده کوه بافق و پناهگاه های حیات وحش میاندشت و نایبندان و دره انجیر، شش زیستگاه مهم یوزپلنگ آسیایی هستند.

پراکنش یوزپلنگ آسیایی در ایران

جهت آشنایی بیشتر با یوزپلنگ آسیایی  در ایران بیایید نگاهی  به پراکنش آن در ایران بیندازیم. بر اساس مطالعه مشترک انجمن یوزپلنگ ایرانی، اداره کل محیط زیست خراسان شمالی و پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، فقط از سال 1382 تا پایان سال 1388، شصت و یک نوبت یوزپلنگ در این منطقه به صورت مستقیم مشاهده شده که در مجموع، تعداد یوزپلنگ های مشاهده شده حدود 111 فرد است.

یوزها در نزدیکی کلانشهر تهران هم زندگی می کنند.نزدیکترین یوزهای آسیایی به تهران تنها 50 کیلومتر با این شهر فاصله دارند، در دل پارک ملی کویر. آبان ماه 1388 بود که دوربین های تله ای موفق به عکس برداری از یوزپلنگ در این منطقه شدند.

پژوهشی که منجر به این نتیجه شد، توسط گروهی متشکل از چهار پژوهشگر جوان انجام شد. امیر حسین خالقی و طاهر قدیریان از « انجمن طرح سرزمین » همراه با مرتضی سلامی دهکردی و احسان محمدی مقانکی از « انجمن یوزپلنگ ایرانی » 56 دوربین تله ای در نقاط مختلف پارک ملی کارگذاری کردند و موفق شدند 37 عکس از یوزپلنگ تهیه کنند.

خالقی می گوید: از آنجایی که شکل خال های بدن هر یوزپلنگ با دیگری متفاوت است، با مقایسه خال های بدن در این عکس ها مشخص شد که جز 3 عکس غیر قابل تشخیص ، بقیه 34 عکس، متعلق به یک یوزپلنگ  نر بوده است.

توران از دیگر زیستگاه های مهم یوز آسیایی در جهان است. این منطقه که یک ذخیره گاه زیست کره به حساب می آید و ارزشی بین المللی دارد، در نزدیکی شهرستان « بیارجمند » از توابع شهرستان شاهرود واقع شده است.توران هم مانند پارک ملی کویر به خاطر عکس هایی که از آن منطقه گرفته شده معروف است، البته نه عکس های دوربین های تله ای.

حوادث و اتفاقات

مرگ یک یوزپلنگ باعث شد تا یکی از زیستگاه های این جانور در ایران کشف شود؛ نایبندان ،  منطقه ای یک و نیم میلیون هکتاری در جنوب شهرستان طبس. این اتفاق  حدود سی سال پیش رُخ داد. نور چراغ خودرویی متعلق به یک معدن ذغال سنگ در تاریکی شب باعث ترس و فرار یوزپلنگی شد که در آن محدوده زندگی میکرد. یوزپلنگ فراری که به دلیل تاریکی و ترس جایی را نمیدید، از پرتگاهی حدودا” ده متری به پایین سقوط کرد و جان داد.

آن زمان نایبندان هنوز جزو مناطق تحت حفاظت نبود. تا اینکه ده سال بعد، یک یوز پلنگ نر دیگر در جاده « دیگ رستم » واقع در جاده طبس – کرمان، با یک  کامیون تصادف کرد  و جان داد.بهمن نجفی که در آن زمان معاون اداره محیط زیست طبس بود، تعریف میکند :

وقتی برای بردن لاشه یوزپلنگ به محل حادثه رفتیم، متوجه شدیم سه یوزپلنگ دیگر کمی دورتر از ما ایستاده اند و به لاشه نگاه میکنند! افرادی که پیش از ما آنجا بودند می گفتند که این یوزپلنگ ها همرا یوزِ کشته شده بودند و از زمان تصادف همان جا ایستاده اند. انگار آن سه یوزپلنگ ایستاده بودند تا عزیزشان را بدرقه کنند.

اما آنچه سه سال بعد به شکل بمب خبری در محافل زیست محیطی مطرح شد، فیلم برداری از هفت یوزپلنگ آسیایی در نایبندان بود. کارکنان اداره محیط زیست طبس موفق شدند از دو گروه سه و چهار تایی یوزپلنگ فیلم برداری کنند.

آنها حتی در همان روز و در فاصله بسیار دورتر، دو یوز پلنگ دیگر را هم دیدند اما زمان مشاهده آن قدر کوتاه بود که نتوانستند از یوزپلنگ ها فیلم برداری کنند. این خبر یک سال بعد و پس از آغاز به کار پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی باعث شد تا نایبندان به عنوان « پناهگاه حیات وحش » معرفی شود.فعالیت های مطالعاتی در این منطقه که به عنوان شرقی ترین زیستگاه یوزپلنگ آسیایی شناخته می شود آغاز شد.

در فاصله سالهای 1380 تا 1386 دوربین های تله ای کار گذاشته شده در این منطقه، بیش از 60 قطعه عکس یوزپلنگ را به ثبت رساندند که اولین آنها در تاریخ دهم مهر ماه 1380 به دست آمد. عکس متعلق به یک یوزپلنگ نَر بود که سن آن بین سه تا چهار سال تخمین زده شد.

چنانچه علاقه مند به یوزپلنگ آسیایی هستید دیدگاهتان را برای ما بنویسید.