توسط : راز ماکت بنا در تپه سنگ چخماق
سیمامیری (باستان شناس)
شاید فکر کنید ارتباط معماری با مجسمه سازی قدمت زیادی ندارد اما شواهد باستان شناسی در فلات ایران نشان از وجود این ارتباط در 10 هزار سال پیش می دهد. نمونه ای از تجسم معماری در آثار حجمی ، حوالی 1349 خورشیدی در تپه سنگ چخماق در شش کیلومتری شمال شرقی بسطام در شهرستان شاهرود استان سمنان کشف شد . در این سال و نیز در 1350خورشیدی ، باستان شناسی ژاپنی به نام پروفسور <<مسودا>> در این تپه در دو فصل بررسی و کاووش کرد .
چندین سال بعد یعنی در دهه 80 خورشیدی ،باستان شناسان ایرانی مانند <<حسن رضوان>> و <<کوروش روستایی >> این منطقه را بررسی و مطالعه کردند .این پژوهشگران معتقد بودند تپه سنگ چخماق با قدمت 10 هزار ساله یکی از کهن ترین محوطه های دوره نوسنگی و یکی از نخستین سکونت گاههای آدمی در فلات مرکزی و شمال شرق ایران است .
آثاری گوناگون مانند ظرفهای سفالین کوچک و بزرگ ، تیغه های سنگی و دسته های استخوانی منتهی به حیوانات ،پیکرک های سنگی و گلی انسانی و حیوانی ،ادوات و ابزاری مانند سوزن، درفش ، کفگیر،و آویزهایی که از جنس شاخ و استخوان ساخته شده ، سردوک هایی گلی و سنگی از حفاری سنگ چخماق به دست آمد .
تعداد زیادی از ابزارهای سنگی ، شامل خراش دهنده، تیغه داس ، ادوات ریز و تبر ها و شیشه های صیقل داده شده نیز از این تپه کشف شد . اما به جرات میتوانیم بگوییم یکی از معروف ترین و شاید رمز آلودترین آنها اثری سفالین با درپوش ،معروف به <<ماکت بنا >>است . راز این اثر در شکل و کاربری آن نهفته است . یک مخزن مکعب مستطیل شکل با حفره های چهارگوش در قسمت بالای بدنه و در پوشی با دسته ای حفره دار درقسمت میانی ، شکل این اثر را تشکیل می دهد .
این اثر اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می شود . مسودا، در گزارش حفاری خود اشاره میکند که این ماکت جنبه آیینی داشته است و در مراسمی از آن (شاید به عنوان ماکت نیایشگاه) استفاده می کردند .مسودا با کشف اجاق های متعدد با انبوه خاکستر و زغال در اطرافشان ادعا میکند این کوره ها کاربردی غیر از پخت و پز داشته اند و شاید مکانی برای فرو افروختن آتش در هنگام اجرای مراسم آیینی بوده اند .
او همچنین معتقد است بسیاری از ساکنان منطقه و حتی از نقاط دور افتاده،سالی یکبار جهت طواف خانه مشبک کوچک گلی که با خاک سرخ تزئین شده بود، گرد هم می آمدند.اگر بپذیریم در این اثر ویژگی و بینش معمارانه اش بیشتر از ویژگی کاربردی اش جلب توجه میکند ، آن گاه میتوانیم پیشنهاد کنیم که این ماکت نمایانگر توجه ویژه آدمی به معماری زمان خود بوده است .
هنرمند در این جا با تبدیل معماری یا سازه اصلی به حجمی کوچک و قابل انتقال که کاربرد اصلی خود را از دست داده چه هدفی داشته است ؟ آیا او تلاش کرده معماری را در حجم متجلی کند؟ که اگر این طور باشد ، فضایی که در سازه اصلی مهم بوده و کابری داشته در اینجا مفهوم خود را از دست داده و به شیئی آیینی تبدیل شده است .
اگر کارکرد آیینی این اثر برای شما قابل قبول باشد ،می توانید روایت دیگری برایش بنویسید. تصور کنید درون سازه اصلی آتشی روشن و دور آن مراسمی اجرا می شد و نوای دلنشین آوازها و حرکت زیبای شعله آتش از پنجره های نزدیک سقف به بیرون و به گوش و چشم زائران می رسید .
شاید هم تصور کنید این اثر ماکتی از یک بنا با کاربری غیر آیینی بوده ،مانند پناهگاهی با دیوارهای بلند و پنجره هایی در بلندای دیوار و سقفی که شاید پنجره میانی آن به خرپشته ای راه داشته است ، یک سازه معماری که در هنگام هجوم دشمن یا یا بلاهای طبیعی ، اهالی به درون آن پناه می بردند .این اثر در حقیقت ذهن بیننده امروزی را به بازی می گیرد و ادراک او را به چالش می کشد . کاری که هنر مدرن امروزی با انسان معاصر می کند .
