منابع اساطیر ایران | نگاهی به شاهنامه، متون کهن و روایت‌های شفاهی در فرهنگ ایرانی

اساطیر  ایرانی

از آنجا که بین اساطیر و آیین­ ها رابطه تنگاتنگی وجود دارد بررسی منابع اسطوره های ایرانی که یکی از ریشه­ ها و خاستگاه ­های مهم جشن­های ایرانی می­باشد لازم و ضروری است.

اساطیر (اساتیر) ایران را می­توان به لحاظ تاریخی در سه قسمت تقسیم بندی کرد:

1. قبل از آریایی­ها (اسطوره های پیش آریایی)
2. از ورود آریاییها تا ظهور زرتشت
3. پس از ظهور زرتشت

البته باید یادآور شد تفاوت عمدهای بین اسطوره ها در این سه دوره وجود ندارد؛ چه بسا بورلند نیز می­گوید که پیامبری به نام زرتشت، باورهای پراکنده را درباره­ی روح روشنی و نیکی به صورت دینی یکتاپرست جمع کرد و متمرکز ساخت.

برای شناخت و پژوهش در مبحث اساطیر ایران مهم­ترین منبع همانا منابع هند و اروپایی میباشند که فهرست وار عبارتند از:

1. منابع هندی
2. منابع اوستایی
3. منابع پهلوی
4. منابع فارسی و عربی
5. کتیبه ها، سنگ نوشته ها، گِل نوشته ها و…

منابع هندی: به دلیل ایجاد فرهنگی مشترک که پس از ورود آریایی­ها بین هند و ایران به وجود می­آید (از آنجا که اساطیر، ریشه­ های فرهنگی به حساب می­آیند) آثار هند باستان میتواند منبع مناسبی برای بررسی اساطیر ایران به حساب آید منابع هندی عبارتند از:

-و ده­ها (سروده­های باستانی هند که خود شامل: ریگ وده، یَجور وده، سامه و ده و اتهروه و ده می­باشد.)

-اوپنیشادها (مجموعه جدیدتر ادبیات وده­ای)

– مهابهاراته (مربوط به خدایان متأخر)

-پورانه ها (داستان­های باستانی)

منابع اوستایی و پهلوی: این آثار بیشتر متعلق به عصر ساسانی بوده و از آنجا که اکثر آنها پس از حمله تازیان به ایران آسیب دیده و دوباره در دوران اسلامی مکتوب شده­اند نقص­هایی در آنها دیده می­شود.[1] این منابع عبارتند از:

– یسنه­ ها: بخشی از آن به نام گاثه­ها (گاث­ها یا گات­ها) باستانی­ترین بخش اوستاست و آن را سروده خود زرتشت می­دانند (بسیاری از افسانه ها اساطیر ایران در این بخش است).

– ویسپرد (مجموعه ای از ملحقات یسنه­ها)

– یَشت­ها (سروده­هایی خطاب به خدایان باستانی)

–  وندیداد (آیین­های عملی زندگی در دین زرتشتی)

– خرده اوستا (خلاصه ای از اوستای دوران ساسانی): در یکی از بخش­های آن از سی ایزد نام برده میشود که در گاهشماری ماه­های سی روزه، هر روز را به نام ایزدی اختصاص داده اند.

– دینکرد (قسمتی از آن به جای مانده که درباره اساطیر است): بزرگترین اثر مزدیسنی بوده و به تعبیر مهرداد بهار نثری خوش ندارد.

– بُندَهش (شامل تاریخ اساطیری و واقعی ایرانیان): از این کتاب دو روایت، یکی مختصر (معروف به هندی) و دیگری مفصل (معروف به ایرانی) وجود دارد.

– زادِ سپَرَم (درباره ظهور زرتشت و پایان جهان): توسط زاد اسپرم پسر جوان جم نوشته شد و به لحاظ زمان تألیف هم عصر بندهش است (قرن سوم هجری).

– روایت پهلوی (درباره آفرینش آسمان و شخصیت­های اساطیری): نام مؤلفش مشخص نیست اما به احتمال در عصر اسلامی چاپ شده است.

– متن های پهلوی: شامل سی و هشت مطلب مستقل از یکدیگر است که مهمترین بخشهای آن عبارتند از: یادگار زریران، شهرستان­های ایران، داستان خسرو و ریدک (رساله ای که در آن ریدک (غلام یا پسر جوانی که در خدمت پادشاه بوده) به سؤالات خسروپرویز جواب می­داده است)، درخت آسوری یا آسوریک[2] (کتابی به زبان پارتی و خط پهلوی که به گونه ای میتوان آن را شعر به حساب آورد)، گزارش شطرنج و…..

– ارداویراف ­نامه (ماحصل) سفر مؤبد زرتشتی (ارداویراف) به جهان برزخ و گفت وگوی او با ایزد سروش): این کتاب در توصیف دوزخ و مجازاتهای آن شبیه آثار دانته می­باشد و به عبارتی کمدی الهی دانته را می­توان در امتداد ارداویراف نامه به حساب آورد.

– مینوی خرد (اشاره) به اساطیر

–  نامه تنسر: رساله کوچکی که ابن مقفع آن را از زبان پهلوی به زبان عربی ترجمه کرده است.

و بالاخره مهمترین منبع فارسی، شاهنامه و منابعی به زبان عربی چون: تاریخ بلعمی، تاریخ طبری و نیز کتیبه ها و اشیای کهن (سکه­ها ظروف و….) از متون مهمی به حساب می­آیند که می­توانند ما را در شناخت اساطیر ایرانی یاری رسان باشند. اساطیری که در گذر زمان لباس آیین به خود گرفته و امروزه در قالب جشن­هایی کهن در فرهنگ ایرانیان نمود دارد.

[1] نقل است که مثلاً اوستای موجود در واقع یک چهارم اوستا اصلی می باشد.

[2] آسوری یا آسوریک نام استانی در میان رودان بود که جزیی از قلمرو ایرانیان در زمان اشکانیان به حساب می آمد.