توسط : 
دریای خزر | موقعیت کنونی و ابعاد
دریاچه خزر در شمال ایران و در جنوب روسیه، بین عرض شمالی ۳۶ درجه و ۳۳ دقیقه (جنوبی ترین نقطه) تا ۴۷ درجه و ۷ دقیقه (شمالی ترین نقطه) و طول شرقی (نصف النهارات) ۴۶ درجه و ۴۳ دقیقه (غربی ترین نقطه) تا ۵۴ درجه و ۵۰ دقیقه (شرقی ترین نقطه)، واقع شده است.این دریا یا دریاچه بزرگ، تقریبا مستطیل شکل است و بین کشورهای ایران (جنوب)، ترکمنستان (شرق)، قزاقستان (شمال، شمال شرق و شرق)، روسیه (شمال و شمال غربی) و آذربایجان (جنوب غربی) قرار گرفته است. در بین کشورهای مذکور، قزاقستان بیش ترین ساحل از دریای خزر را به خود اختصاص داده است (مقدمی پور، ۱۳۸۲).
مساحت این دریا به دلایل چندی ثابت نیست و در منابع و مآخذ مختلف، اعداد متفاوتی را برای آن ذکر کرده اند. طول این دریا از شمال به جنوب تقریبا 1،200 کیلومتر و عرض آن در پهن ترین قسمت ها در شمال ۵۵۴ کیلومتر و در باریک ترین ناحیه بین جزیره آبشرون (آبشوران) و دماغه کواولی ۲۰۲ کیلومتر است. عرض متوسط دریای خزر در حدود ۳۰۰ کیلومتر است. طول خطوط ساحلی سراسری دریای خزر 6،400 کیلومتر بوده که ۹۹۲ کیلومتر آن از دهانه رود اترک به سرزمین ایران مربوط می شود و 5،408 کیلومتر باقی مانده متعلق به کشورهای همسایه است.
لازم به یادآوری است که اعداد و ارقام مزبور و نیز مساحت این دریا به علت نوسانات سطح آب دریا در زمان های مختلف در حال تحول و دگرگونی است، به طوری که در فاصله سال های 1308 – 1330 در حدود 3،000 کیلومتر مربع از مساحت آن کاسته شده است. بر اساس محاسبات پروفسور کنی پوویچ، سطح دریای خزر در سال ۱۳۰۸ در حدود 6/5 برابر مساحت دریاچه آرال و ۳۱ برابر سطح دریاچه بایکال بوده است. به طور کلی در حال حاضر مساحت دریاچه خزر را 438،000 کیلومتر مربع می دانند و این در حالی است که این دریا در ۴-۳ قرن گذشته، حدود 1،000،000 کیلومتر مربع مساحت داشته است.
دریای خزر به طور متوسط ۱۸۰ متر عمق دارد و حجم کل آب آن در حدود 77،000 کیلومتر مکعب است. عمق قسمت شمالی بسیار کم بوده و حداکثر تا ۲۵ متر می رسد عمیق ترین ناحیه این دریا را بخش جنوبی آن تشکیل می دهد که بین ۳۳۴ تا ۹۸۰ متر متغیر است. متوسط تبخیر سالانه بدون احتساب خلیج قره بغاز در حدود ۷۶۰ میلی متر است. هر چند این دریا به علت نداشتن ارتباط طبیعی با دریاهای آزاد در واقع یک دریاچه محسوب می شود، اما به دلیل وسعت زیاد و شوری آب از این دریاچه با نام دریای خزر یاد می شود.
تاریخچه زمین شناسی دریای خزر
دریاچه آرال، دریای خزر و دریای سیاه (و همین طور دریای آزوف) بقایای اقیانوس یا دریای عظیمی، متعلق به دوران دوم زمین شناسی یعنی »تتیس« هستند. این مناطق، در نتیجه چین خوردگی های طبقات زمین، در دوران سوم زمین شناسی، تغییر شکل پیدا کرده و از هم جدا شده اند (مقدمی پور، ۱۳۸۲).
به طور کلی منابع موجود نشان می دهد که در محل کنونی دریای خزر ، دریاهایی در دوران اول زمین شناسی (پالئوزوئیک) و دوره دوم (مزوزوئیک) وجود داشته است. در دوران بعدی، در نتیجه پس روی آب دریا یا بالا آمدن زمین، خشکی هایی به ویژه در بخش شمال شرقی به وجود آمده اند، اما هم زمان با این تحولات گودال، جنوبی دریای خزر به زیر آب رفت؛ به همین دلیل، این بخش با بخش های دیگر دریا فرق دارد.
از اواخر دوران دوم منطقه وسیعی، مشتمل بر دریای اژه، دریای سیاه، قفقاز، آذربایجان، دریای خزر ، دریاچه آرال و خراسان بی ثبات شده و حرکات زیرزمینی، همواره سبب ایجاد فرورفتگی ها، برآمدگی ها و شکستگی هایی در این منطقه شده است. زلزله های کنونی نمونه های مشخصی از این بی ثباتی و حرکات زیرزمینی هستند. هم چنین در بخش غربی دریا که کوه ها تا سواحل پیش آمده اند کوه های آتش فشانی درون دریا فعال شده و مواد مذاب درون آن ها فوران کرده و سبب پرتاب توده های عظیم گل ولای و غیره به هوا شده است.
در بخش جنوبی دریا (در قسمت شرقی و غربی) گدازه های آتش فشانی فراوانی دیده میشوند؛ بزرگ ترین گدازه های آتش فشانی در ترکمنستان و آذربایجان به وجود آمده اند، برخی از این گدازه ها تا ۳۰۰ متر ارتفاع دارند.در اواسط دورۀ میوسن دوران سوم زمین شناسی، منطقه دریای خزر و منطقه دریای سیاه و نواحی بین این دو از اقیانوس یا دریای بزرگ »تتیس« جدا شده و حوضه داخلی آب شور را تشکیل دادند.
در دوره پلیوسن دوران سوم، دریای خزر و دریای سیاه نیز به کلی از یک دیگر جدا شدند. به طور خلاصه می توان گفت که این تغییرات و حرکات زمین‌زیرِ( زمین و سطح زمین) در منطقه وسیع مزبور، به تدریج، سبب پائین افتادن دریاهای اژه و سیاه و بالا آمدن مناطق قفقاز و البزر و پائین رفتن سطح بخش جنوبی دریای مازندران و بالا رفتن دریاچه آرال شده است.
در دوره پلیو- پلئیستون، حد گسترش دریای خزر بسیار زیاد بوده و حتی دریاچه آرال را شامل می شده است. به طور کلی، تاریخ زمین ساختی دریای خزر از پلیوسن بالا در دوران سوم تا دوران چهارم با پیش روی ها و پس روی های بسیار زیادی همراه بوده است؛ بیش ترین تغییرات به دوره های یخ بندان و نیمه یخ بندان مربوط می شود، به گونه ای که در اواخر دوران چهارم، سطح آب در حدود ۷۵ متر از سطح امروزی بالاتر بوده است.
در دوران چهارم، ذوب شدن یخ های مناطق شمالی آسیا- اروپا، مقدار زیادی بر آب یا حجم دریا افزود، که در نتیجه آن سطح آب دریا بالا آمد. هم زمان با آن، سطح وسیعی از خشکی های منطقه شمال توسط آب های اقیانوس شمالی پوشیده شد به گونه ای که بر اثر طغیان شدید آب رودهای حوضه این اقیانوس و بخش علیای رود ولگا، ارتباطی مستقیم بین اقیانوس و رود ولگا و در نتیجه بین اقیانوس منجمد شمالی و دریای خزر به آمد.
دانش‌مندان طرف دار این نظریه وجود بعضی از حیوانات اقیانوس منجمد شمالی مانند « فک » و یک نوع ماهی از تیره آزاد ماهی ها را در دریای خزر دلیل این ارتباط می دانند. در حال حاضر سطح آب دریای خزر حدود ۲۷ متر پایین تر از سطح آب های آزاد است.
شکل ها و ویژگی های زمین در کرانه های دریای خزر
الف. سواحل شمالی
در این قسمت شرایط خشکی حاکم است، با این تفاوت که در این قسمت رودهایی که سرچشمه آن ها از مناطق مرطوب دور هستند به دریا می ریزند. زمین های شمال دریای خزر ، تا فاصله نسبتا دوری از دریا، پست هستند و پایین تر از سطح دریاهای آزاد قرار دارند؛ این نواحی شامل سراسر جنوب اورال و شرق رود ولگا می شوند که و به آن ها « جلگه های پایین ولگا » و یا « جلگه های ساحلی دریای خزر » هم می گویند. بریدگی های مقطعی خط ساحلی دریا، به دلیل تغییر سطح دریا و واقع شدن دلتاهای متفاوت رودخانه های ولگا و اورال، در قسمت های شمالی، بیش از دیگر قسمت ها به چشم می خورد.
ب. سواحل شرقی
از دهانه رود اترک به سمت شمال، منطقه خشک و بیابانی وسیع ترکمنستان در مجاورت دریا واقع شده است. تمامی این سرزمین‌مسطح، بوده و تقریباً خالی از سکنه است. این وضعیت تا دهانه اورال به همین شکل ادامه دارد. در ساحل شرقی، دریا به داخل خشکی پیش رفته و خلیج الکساندر آباد و خلیج کازاخ (تازاخ) را به وجود آورده است. در انتهای خلیج کوچک ذکر شده، خلیج کنیدرلی به شکل داس وجود دارد و به سمت جنوب نیز خلیج بزرگ قره بغاز و خلیج کراسنوودسک و خلیج حسین قلی یا حسن قلی قرار دارد.
در حد شرقی، از مرز ایران تا نزدیک خلیج ترکمن، خطوط ساحل از زمین های پست و بریده بریده ای تشکیل شده است. از این قسمت به سمت شمال، سواحل کوهستانی می شوند؛ این کوه ها گاهی با پیچ هایی که خورده اند، در بعضی از قسمت ها وارد دریا شده و جزایر متعددی را به وجود آورده اند. در سواحل خلیج قره بغاز، دوباره وضعیت زمین تغییر می کند؛ سواحل اغلب ماسه ای شده و خلیج های کوچک و نمکی فراوانی در غرب خلیج مزبور دیده می شود. بعد ازسواحل خلیج قره بغاز، سواحل هموار و مستقیم می شوند تا به سواحل شمالی ختم می شوند.
در جنوب رود اترک، فلات وسیع و کوه های مختلفی وجود دارد. منطقه خشک و بیابانی ترکمنی، دشت آب رفتی همواری است که از کوه فندک تا کرانه دریای خزر کشیده شده است رودهای اترک، گرگان رود و قره سو از این دشت می گذرند.
در شرق و شمال دریای خزر ناحیه خشک بیابانی ای وجود دارد. که میزان بارش آن خیلی کم و توزیع آن بسیار ناموزون است، به همین دلیل هیچ رودی در این قسمت از سواحل شرقی به دریا نمی ریزد (مقدمی پور، ۱۳۸۲).
ج. سواحل جنوبی
سواحل جنوبی در واقع همان سواحل ایران است که بریدگی کم تری دارد؛ به عبارت دیگر دارای خطوط ساحلی نسبتا مستقیمی است که در پشت آن، دشت های گیلان و مازندران وجود دارد. در سمت جنوبی این دشت ها رشته کوه های البرز قرار گرفته اند؛ بنابراین دریا در این قسمت تنها در برخی نقاط از جمله خلیج انزلی و خلیج گرگان دارای بریدگی است.
دلیل وجود بریدگی کم تر در سواحل جنوبی، عمق زیاد دریا در این بخش است، تنزل سطح آب و بالا آمدن آن در زمان های مختلف تأثیر نامحسوسی در آن باقی گذاشته است. حاشیه ساحلی جنوب دریا از رسوب هایی که رودها ایجاد کرده اند و تپه های ماسه ای تشکیل شده است. تپه های ماسه ای اغلب ارتباط دریا را با تالاب ها قطع کرده اند. چنین شرایطی در ناحیه گرگان بیشتر دیده می شود.
سواحل دریا در استان مازندران رسوبی است و از خلیج گرگان به سمت غرب جلگه ساحلی مرتب عریض تر می شود و در مجاورت شهرهای آمل و بابل به حداکثر عرض خود می رسد خط ساحلی تا نوشهر و نور به طور مستقیم ادامه دارد (مقدمی پور، ۱۳۸۲).
از نوشهر به سمت غرب، کوه ها به تدریج به ساحل نزدیک می شوند و در نزدیکی تنکابن، رامسر و رودسر عرض حاشیه ساحلی بسیار کم شده ولی عمق دریا زیاد می شود در حوالی رامسر و به ویژه در تالش کوه ها تقریبا به دریا چسبیده اند. عرض جلگه های ساحلی دریای خزر به این ترتیب از ۵۰۰ متر در منطقه تالش تا ۲۵ کیلومتر در منطقه گرگان متفاوت است.
خطوط ساحلی در نقاطی که رودهای کوه های البرز به دریا می ریزند، بریده شده است، اما این بریدگی ها اهمیت چندانی ندارد. در دهانه این رودها اغلب با تلاق هایی نیز دیده می شود. عرض جلگه ساحلی از رودسر تا قبل از تالش دوباره زیاد می شود و زمین های آب رفتی نستا که قسمت بیشتر آن از رسوب های رودخانه سفید رود تشکیل وسیعی را تشکیل می دهد شده است.
به طور کلی دشتی که در حاشیه جنوبی دریای خزر واقع شده است زمانی زیر آب بوده و آب های دریای خزر تا دامنه و ارتفاعات البرز را در بر می گرفته است. دامنه و ارتفاعات البرز را در بر میگرفته است هنوز هم میتوان صخره های دریایی قدیم را در گوشه و کنار این منطقه، که اکنون از جنگل انبوهی پوشیده شده است، مشاهده کرد (مقدمی پور، ۱۳۸۲).
د. سواحل غربی
قسمت غربی این دریا، از آستراخان تا حدود ۳۰ کیلومتری آستارای ایران (شامل جمهوری های خود مختار کالمیک، داغستان و جمهوری آذربایجان)، آب و هوایی نیمه خشک و خشک دارد، حتی در جنوب آستراخان (اشترخان) بیابان خالی از سکنه کالمیک وجود دارد.
نزدیک سواحل آذربایجان کویر لنکران واقع شده است. به طور کلی سراسر غرب دریا را دشت تقریباً مسطحی تشکیل می دهد و در آن تنها برآمدگی، کوه های قفقاز است، که از ماخاچ قلعه، پایتخت جمهوری داغستان، شروع می شود و در جهت شمال غربی – جنوب شرقی امتداد می یابد.
کناره ها، خلیج ها و جزیره های دریای خزر
پس از دگرگونی های دورۀ میوسن و پیدا شدن دریاچه بزرگ خزر، نمای طبیعی جدیدی آمد که طی هزاران سال دست خوش دگرگونی شد و در چهار سوی این دریا، خلیج ها دماغه های متعدد و شبه جزیره هایی ظاهر شدند، که در ذیل به مهم ترین آن ها در هر یک از حوضه های سه گانه اشاره می شود:
حوضه شمالی:
جزیره و دلتاهای رود ولگا، جزیره چچن، دماغه تیوب کاراگان، خلیج مانگیشلاق (شامل دو خلیج کوچک ترساری تاس و کاچاک)، شبه جزیره بوزاچ، دماغه بوریندیک و بلیک.
حوضه مرکزی:
شبه جزیره آقراخانسک، دماغه اوج، دماغه چادوا، شبه جزیره آبشرون، خلیج الکساندر، خلیج کنیدرلی، خلیج قره بغاز، شبه جزیره مانگیشلاق یا سیاه کوه.
حوضه جنوبی:
شبه جزیره آبشرون، دلتای رود کورا، خلیج کیرووا، خلیج انزلی، خلیج گرگان (استرآباد)، شبه جزیره آبسکون (آشوراده، میان کاله)، خلیج حسین قلی، دماغه کراسنودسک (آب قرمز)، خلیج بالیخان و جزیره چلیکن (مقدمی پور، ۱۳۸۲).
رودها و رودخانه های دریای خزر
منطقه جنوبی دریا (سواحل ایران از شرق به غرب): رودهای اترک، گرگان و قره سو، تجن، طالار، هراز، چالوس، چشمه کیله (تنکابن)، پل رود، شلمان رود، رود چمخاله، سفیدرود، رودپسی خان، رود شاخزر، رود ماسوله، رود لمیر، گرگان رود و رودهای کوچک دیگر.
- منطقه شرقی دریا در جنوب (سواحل ترکمنستان): به جزء چند رودخانه محلی، کوچک رود قابل ذکری ندارد.
- منطقه شرقی دریا در شمال (سواحل قزاقستان): به جزء چند رودخانه محلی، تنها رود معتبر در این منطقه رود « امبا » است.
- منطقه شمال و غرب دریا در شمال (سواحل فدراسیون روسیه): رود اورال، رود ولگا با شعبه های چندگانه و چند رودخانه محلی دیگر.
- منطقه غربی دریا یا حوضه قفقاز (داغستان و شروان واران): رود کوما، رودتَرَک، رود سمور، رود کورا، رود ارس و چند رود محلی دیگر (مقدمی پور، ۱۳۸۲).
بخش های مختلف دریای خزر از نظر عمق
تقسیم بندی دریا از لحاظ عمق از جنبه های مختلف حائز اهمیت است؛ از جمله برای تعیین راه های آبی، مسیر کشتی رانی، ماهی گیری و …. . بر این اساس دریای خزر را به سه بخش شمالی، میانی و جنوبی تقسیم کرده اند. به موجب بررسی های پرفسور کنی پوویچ حجم کل دریای خزر 79،320 کیلومتر مکعب است و بخش های سه گانه آن به طور نامساوی از این حجم آب سهمی را به خود اختصاص داده اند: بخش شمالی تقریبا کمتر از یک درصد، بخش میانی در حدود ۳۳ درصد و بخش جنوبی در حدود ۶۶ درصد.
الف. بخش شمالی
این بخش در حدود یک سوم از مساحت دریا را داراست؛ با این همه هم چنان که ارقام مزبور نشان می دهد، فقط یک صدم حجم آب دریا را در بر دارد. اگر با یک خط فرضی مستقیم جزیره « چچن » را به دماغه « تیوب کارآگای » در شبه جزیرۀ « مانگیشلاق » (ریباًتق در امتداد مدار ۴۴ درجه) وصل کنیم، قسمتی از دریا، که در شمال این خط واقع شده است، بخش شمالی را تشکیل می دهد؛ این بخش بسیار کم عمق است .تقریباً ۸۰ درصد مساحت آن عمقی کمتر از ۱۰ متر دارد.
فقط مساحت کمی از آن، که متصل به حدود بخش میانی است، دارای عمقی بیشتر از ۲۵ متر است. البته در بعضی منابع حداکثر عمق این بخش ۸۰ متر ذکر شده است. عمق متوسط این بخش از دریا در برخی منابع حدود ۵ متر و در برخی دیگر 6/2 متر ذکر شده است.
لازم به توضیح است، که از لحاظ وضعیت ماهی ها و صید آن ها، فقط طبقه بالایی دریا، که طبقه نسبتا نازکی است و ماهی ها در آن زندگی می کنند، از لحاظ اقتصادی حائز اهمیت است، بقیه طبقات با حجم عظیمی از آب دریا، از نظر صید ماهی، اهمیتی ندارد. با این حال باید توجه داشت که این به معنی آن نیست که در طبقات پایین دریا موجودات زنده وجود ندارد؛ بلکه مظاهر حیات و پراکندگی موجودات زنده در تمامی اعماق و مناطق مختلف آن کم و بیش متجلی است و می توان گفت لایه یا طبقه ای از دریا وجود ندارد که در آن آثار حیات دیده نشود.
ب. بخش میانی
حد و مرز شمالی این بخش، همان طور که پیش تر گفته شد، خط فرضی است که خلیج چچن را به دماغه »تیوب کارآگای« در خلیج »مانگیشلاق« متصل می کند و حد جنوبی آن، خط فرضی دیگری است که شبه جزیره آبشرون را به دماغه »کواولی« وصل می کند. این بخش، بر خلاف بخش شمالی، بسیار عمیق است. عمق متوسط آن، طبق بررسی های پروفسور کنی پوویچ، ۶/۱۷۵ متر است. عمق قسمت مرکزی این بخش، در نزدیکی کرانه غربی دریا، در برخی منابع ۷۶۸ متر و در برخی دیگر حداکثر عمق آن ۷۰۰ متر ذکر شده است.
در حدفاصل بخش میانی و بخش جنوبی، ارتفاعات زیر دریایی یا گردنه زیرآبی وجود دارد که از شبه جزیره آبشرون به ساحل شرقی کشیده شده است. این برآمدگی ها در واقع دنباله چین خوردگی های ارتفاعات قفقاز در سطح زمین است. عمق دریا در سطح این گردنه زیر آبی بسیار کم و در حدود ۲۰۰ است. البته این برجستگی مانع جریان آب در سطح دریای خزر نیست.
ج. بخش جنوبی
حد شمالی این بخش همان حد میانی است که پیشتر ذکر شد و حد جنوبی آن سواحل ایران یا جنوب دریای خزر است. این بخش عمیق ترین بخش دریای خزر است و حداکثر عمق آن در برخی منابع ۹۴۶ متر و در برخی دیگر در حدود 1،000 متر ذکر شده است. بنا بر آن چه پیش تر گفته شد، طبق نظر پروفسور کنی پوویچ بخش شمالی کم تر از یک صدم بخش میانی کمی بیش از یک سوم و بخش جنوبی کمتر از دو سوم آب دریای خزر را به خود اختصاص داده است عمق متوسط بخش جنوبی در حدود ۳۲۵ متر است (مقدمی پور،ج ۱۳۸۲؛ دفتر محیط زیست دریایی، ۱۳۸۲).
دمای آب دریای خزر
دمای آب دریای خزر در بخش های مختلف متفاوت است و کاملا به تفاوت آب و هوای مناطق مختلف دریا بستگی دارد. در بخش شمالی دریا که یخ بندان اتفاق می افتد در دی ماه متوسط دمای آب سطح دریا ۱۱ تا ۱۲ درجه سانتی گراد زیر صفر است، این در حالی است که هم زمان دمای متوسط آب در بخش جنوبی دریا به حدود ۱۷ تا ۱۸ درجه سانتیگراد می رسد شایان ذکر است این تفاوت شدید دما در فصل بهار کاهش می یابد و در اواخر بهار و اوایل تابستان (خرداد و تیر) به حداقل خود می رسد و در نهایت دمای آب سطح دریا در بخش های سه گانه تقریبا با هم یکسان می شود.
تیرماه دمای متوسط آب در شمالی ترین نقطه دریا ۲۵ درجه سانتی گراد و در جنوبی ترین نقطه آن ۲۸ درجه سانتی گراد است‌مجدداً در فصل پاییز اختلاف دمای آب های شمالی و جنوبی دریا زیاد می شود. در این فصل به علت تنزل شدید دمای هوا در بخش شمالی دریا دمای آب در این بخش به شدت کاهش پیدا می کند و در نتیجه تفاوتهایی در دمای آب دریا بین بخش های شمالی، میانی و جنوبی به وجود می آید. در فصل زمستان اختلاف دمای مزبور بیشتر می شود و در نتیجه دمای آب در طبقات عمقی، به مانند فصل پاییز، یکسان نیست.
تغییرات دمایی بخش های شمالی، میانی و جنوبی دریای خزر
- در بخش شمالی دمای آب در فصل زمستان، از سطح تا عمق، یک نواخت است و بین 4/. تا 6/. درجه سانتی گراد نوسان دارد.
- در بخش میانی دمای آب کمتر تغییر می کند و از میزان دمای آب بخش شمالی دریا بیشتر است.
- در بخش جنوبی مقدار دمای آب در اعماق ۵۰ تا ۱۰۰ متری به شدت تنزل می کند اما در اعماق پایین تر درجه دمای آب یک نواخت است.
تفاوت دمای آب در بخش های شمالی میانی و جنوبی در فصول مختلف سال به دو عامل بستگی دارد:
- عرض جغرافیایی
- عمق متفاوت آب
در فصل زمستان ابتدا قسمت‌های مصب رود ولگا و بعد آب‌ِ نقاط بخش شمالی دریا از یخ پوشیده می شود. در قسمت جنوبی تر این ناحیه، بخش‌های شمالی دریا از قطعات یخ‌ِ شناور پوشیده می شود؛ بر اثر حرکت باد این یخ‌ها در نقاط کم عمق‌ِ بخش شمالی به زمین گیر می کنند و به تدریج قطعه های دیگری نیز به آن ها متصل می شوند و تپه های یخی بزرگی را به وجود می آورند (مقدمی پور، ۱۳۸۲).
به طور کلی دمای آب‌ِ بخش میانی دریا نسبت به دمای بخش شمالی زیادتر است و هرچه به جنوب دریا پیش رویم به دمای آب افزوده می شود، البته در موارد استثنایی ممکن است گاهی بعضی نقاط شمالی از بعضی نقاط بخش میانی دریا دمای بیشتری داشته باشد و در مواردی نیز شدت سرما سبب شده است که کرانه شمالی بخش میانی نیز منجمد شود. یخ در بخش جنوبی دریای خزر، مطلقاً پیدا نمی شود، ولی گاهی بر اثر باد سرد و تند، در بعضی خلیج ها ممکن است قشر نازکی از یخ برای مدتی کوتاه در سطح آب به وجود آید.
امواج دریای خزر
شناسایی امواج و طوفان های دریای خزر اهمیت ویژه ای در امور کشتیرانی، شیلات و به ویژه در امور تأسیسات و استخراج نفت دارد. اصولاََ هر نوع جنبش دریایی در زندگی موجودات ساکن دریا (جانوران و گیاهان) اهمیت زیادی دارد.
جانوران و گیاهانی که در سطح و نزدیک به سطح دریا زندگی می کنند، اغلب با ضربه های سخت و قوی امواج مواجه اند و از خصوصیات ویژه ای برای بقا در این شرایط برخوردارند، اما موجودات زنده ای که در نقاط عمیق زندگی می کنند دارای ویژگی هایی نیستند که بتوانند به آسانی در مقابل این ضربه ها مقاومت کنند؛ مثلا نرم تنانی که نزدیک به سطح زندگی می کنند و با ضربه های سنگین و قوی امواج رو به رویند، دارای صدفی سخت و کلفت اند، اما همین گونه از نرم تنان یا گونه های نزدیک به آن ها که در نقاط عمیق دریا و در محیط آرامی زندگی می کنند دارای صدفی بسیار ظریف و نازک هستند.
اصولاً دریای خزر دریای آرامی نیست. وزش باد و امواج دریا ممکن است سبب ایجاد حرکت عمودی آب ها در طبقات بالایی دریا شود. در طوفان ها، امواج به سرعت به وجود می آیند و به سرعت هم از بین می روند. در این دریا امواج دارای ویژگی های مشخصی نیستند و غالباً امواج بی نظم و مغشوش اند.
معمولاً دریای خزر از ماه دوم بهار یعنی اردیبهشت تا اواسط مرداد آرام است. امواج عظیم و نیرومند (بیش از ۶بال شدت) غالباً در ماه های آبان، آذر، دی و فروردین به وجود می آیند. نیمه غربی بخش میانی، بیش از دیگر قسمت ها و بخش های دریا طوفان خیز است. در بخش جنوبی دریا نیز کم تر طوفان های سهمگین اتفاق می افتد.
وزش بادهای شدید در مناطقی از دریا، که عمیق هستند، امواج بزرگی را پدید می آورد. بادهای شمالی با سرعت ۲۵ متر در ثانیه امواجی را به وجود می آورند که ۲۰۰ متر طول و ۱۱ تا ۱۲ متر ارتفاع دارند و البته این بزرگترین امواجی است که به ندرت در این دریا ظاهر می شود. معمولاً بعد از بادهای طولانی در بخش های میانی و جنوبی دریا امواج به اصطلاح « مرده » ظاهر می گردند.
همان طور که پیش تر هم گفته شد، آشنایی با نوع امواج و طوفان های، این دریا از جهات مختلفی مهم است. در مواقع ،طوفانی امواج با نیروی عظیم خود ضربه های سنگینی به ساحل وارد می‌آورند اما این امواج تقریباً سطحی است هر چه عمق دریا بیشتر می شود اثر امواج کمتر میشود به گونه ای که در عمق نسبتا زیاد اثر امواج دریا به کلی ضعیف و ناچیز است به عنوان مثال در عمقی که برابر با طول آن موج باشد ذرات آب تقریبا ۵۰۰ مرتبه کمتر از ذرات خود موج جنبش و حرکت دارند (مقدمی پور،۱۳۸۲).
