جشن های دی | آیین‌های آفرینش، نور و داد در قلب زمستان ایران‌زمین

جشن­ های دی

دیگان

جشن دیگان برخلاف سایر جشن­های ماهیانه (که زمان برگزاری آن در روزی بود که نام روز و نام ماه با هم منطبق می­شدند) در چهار روز برگزار می­شده است چه آنکه در نامگذاری روزهای ماه، چهار روز در ماه به نام دی تسمیه شده است و برای تمیز این روزها از یکدیگر آن را همراه با نام روز بعد می­آوردند. به عنوان مثال هشتم هر ماه به نام دی است اما برای تمیز این دی با دی­های دیگر، آن را همراه با آذر (روز نهم ماه) می­آورند. بنابراین این روز را (هشتم) دی به آذر نام نهاده­اند.

واژه دی[1] از مصدر دا[2] (Da) در اوستا به صورت دتهوش (Dathush) یا دزوه (Daz-vah) به معنای دادار، آفریننده و آفریدگار می­باشد.

بنابراین در گاهشماری قدیم که روزهای اول، هشتم، پانزدهم و همچنین بیست و سوم هر ماه به نام پروردگار بوده است این چهار روز را دیگان به حساب می­آوردند و به ترتیب این جشن­ها عبارت بودند از: خرم روز[3]، دیگان، تیبکان (دی بکان) و بالاخره دی به دین.

جشن دیگان در دی به آذر روز از ماه دی (هشتم دی ماه) برگزار می­شده و این جشن نیز در ستایش صفات پسندیده و کرامات انسانی بوده است. به نقل بیرونی، پادشاه در این روز خود را برادر و برابر برزیگران[4] قرار می­داده است. جشن تیبکان (دیبکان) در دی به مهرروز از ماه دی (پانزدهم دی­ماه) برگزار می­شده و این جشن نیز در امتداد جشن­های خرم­روز و دیگان در ستایش صفات نیک بوده است. در این روز ،مردم مجسمه­هایی به شکل انسان از گِل یا خمیر می­ساختند و روی پشت بام خانه برده و آتش می­زدند و فلسفه این عمل، کشتن بت[5] نفس بوده است؛ این روز را روز پاسداشت تندیس سازان و هنرمندان نیز نامیده­اند.

جشن دی به دین[6] نیز که چهارمین جشن از جشن­های چهارگانه[7] دیگان می­باشد در دی به دین روز از ماه دی (بیست و سوم دی) برگزار می­شده است؛ در این روز پیشوایان دینی به بیان آموزه­های دینی و انسانی می­پرداختند. جشن های دی جشن های دی جشن های دی جشن های دی جشن های دی جشن های دی جشن های دی جشن های دی

دیگر جشن­ های ماه دی

جشن بازار؛ پنجم دی

این جشن در واقع بازاری برای خرید کالاهای زمستانی و نیز جایی برای حراج وسایل اضافی خانه به شمار می­آمده است. به احتمال اکثر بازارهای گاهانه (جمعه بازار، چهارشنبه بازار و…) ریشه در این جشن دارند.

جشن سیرسور؛ چهاردهم دی

در این روز مرسوم بوده که همراه با غذا، سیر مصرف شود یا سیر را میان گوشت می­گذاشتند و می­پختند؛ در برهان قاطع آمده است که در این روز فارسیان [پارسیان] عید کنند و جشن سازند و در این روز گوشت و سیر (برادر پیاز) خورند و گویند خوردن آن ایمن بودن از مسّ جن است و جن گرفته را از آن نجات دهد. این روز را به خاطر زایل شدن اندوهی که از کشته شدن جمشید توسط ضحاک به ایرانیان وارد شده جشن می­گرفته­ اند.

جشن گاو (درامزینان)[8]؛ شانزدهم دی

به احتمال این جشن با فریدون و گاو پرمایه[9] پیوند دارد و این جشن را در بزرگداشت گاو پرمایه که دایه فریدون بود برگزار می­کردند.[10] هر چند برخی کتاب­ها این جشن را نشانه تعیین سرحدات ایران و توران و جداشدن دو سرزمین و بازگرداندن گله های گاو که توسط تورانیان به غارت برده شده بود، می­دانند.

نقل است که فریدون در این روز از شیر گرفته شده و بر گاو سوار شده و در شب، گاوی نورانی با شاخهای طلایی در آسمان ظاهر می­شد که هرکس آن را میدید دعایش مستجاب می­گردید، به علاوه شبح بزرگی از این گاو سپید بر قله کوه دیده می­شد. اگر دو بار نعره می­کشید آن سال پر برکت بود و چنانچه یک بار نعره می­زد خشکسالی حکمفرما می­شد.[11] به هر حال آن­گونه که از روایات فوق بر می­آید، گاو نمادی عمده در این جشن و منشأ اثرگذاری بر یک آیین بوده است. (گردیزی ، ۱۳۴۷: ۳۴۶)

رسوم رایج این جشن همچون اکثر جشن­های ایرانی، آتش افروختن بوده است.

جشن بادروز؛ بیست و دوم دی

این جشن در شهرهایی چون قم و اصفهان (اصفهانی­ها این جشن را در بازاری به نام کژین برگزار می­کردند) به مدت یک هفته برگزار می­شد؛ البته اطلاعات خاصی درباره این جشن در دسترس نیست.[12]

جشن نیران[13] ؛ واپسین روز دی

در این جشن مردم به یاد بارانی که در ده کام­فیروز (کام پیروز؛ جایی در استان فارس یا ایلام) در عهد پیروز ساسانی بارید و مردم را از قحطی نجات داد مراسمی شامل آب ریختن به زمین و آتش افروزی برگزار می­کردند.

در این ماه مراسم دیگری به نام کوسه گلدی در میان چوپانان رایج بوده که در آن یک نفر (کوسه) با کلاهی به سر، لباس قرمز و پوستینی به تن، تنبک­زنان به در خانه­ها می­رفت و از صاحب خانه­ها، گردو و بادام هدیه می­گرفت برخی ریشه بابانوئل را از کوسه گلدی می­دانند که البته این با واقعیت و فلسفه این دو مغایر است چه آنکه بابانوئل اهل بذل و بخشش بوده و کوسه گلدی از مردم هدایایی دریافت می­کرده است و تنها شباهت آنها پوشیدن لباس قرمز می­باشد.

پاورقی

[1] این واژه در پهلوی به صورت دائن یا داتار بوده که در فارسی جدید (با تبدیل حرف ت پهلوی به د) به صورت دادن یا دادار درآمده است.

[2][2] دا به معنای آفریدن و بخشیدن است. در برخی مناطق غربی ایران به مادر، دا می­گویند و مقصود از دا  کسی می باشد که وسیله ی وجود و آفرینش انسان در این دنیا بوده و به او زندگی بخشیده است.

[3] در بررسی جشن یلدا، خرم روز که برابر اول دی می­باشد (هرمزدروز از ماه دی) را توضیح دادیم.

[4] من در هیچ جای تاریخ ایران، هیچ جا و هرگز سراغ نکرده­ام که یکی از فرمانروایان بـا مردم روستایی کشورش هم سفره شده باشد ابوریحان می­گوید عادت ایرانیان چنین بود. معلوم نیست ابوریحان برای این نوشته ی خود از چه منبعی استفاده کرده است؛ در هر حال چون قصد نداریم ابوریحان را نویسنده­ای چاپلوس بشناسیم، ناگزیریم چنین برداشت کنیم که در روزگاری نه چندان دور به ابوریحان از امیر یا حاکمی چنین کاری سرزده است و ابوریحان در گزارش خود – بنا به خواست درونی خود کمی غلو کرده است. رجبی، ۲۲۳:۱۳۷۵).

[5] در باور کهن این بت­ها تمثال وجود مضر به شمار می­رفته­اند.

[6] ابراهیم پورداود در جلد دوم پشت­ها آورده است که دین در فلسفه زرتشتی آموختن و اندوختن است.

[7] برخی پژوهشگران از آنجا که روز اول دی را جشن اهورامزدا (هرمزد) می­دانند، جشن­های دی را ((سه گانه­های دی)) می­نامند.

[8] مردم کرج به این جشن گزنه می­گفتند و معتقد بودند دراین شب سوز گزند سرما بیداد م یکند. این جشن نام­های دیگری چون ((کاکتل)) یا ((کاکثل)) نیز داشته که ریشه آن را به دیده شدن سورت فلکی گاو یا ثور نسبت می­دهند. برج ثور دومین برج فلکی از دایره البروج است.

[9] مقصود از گاو پرمایه (رنگارنگ) انسان­هایی با افکار و عقاید مختلف است که در پرورش فریدون نقش داشته­­اند.

[10] از آنجا که این جشن در مهرورز (شانزدهم) ماه برگزار میشده بنابراین با فریدون گاواوژن رابطه ای تنگاتنگ داشته است.

[11] در باور عامه اگر شخصی دو بار عطسه کند، نشانه خوبی و برکت بوده و اینجاست که در انجام کار پیش روی باید عجله کرد اما چنانچه شخصی تنها یک بار عطسه کند نشانه خوبی نبوده و باید کارها را با تأخیر انجام داد این گونه است که کرد زبان­ها به عطسه­هایی که یک بار روی دهد، صبر می­گویند یعنی نباید در انجام کار عجله کرد نگارنده احتمال می­دهد بین صبر یا صور با «ثور» به معنی گاو رابطه­ای فراتر از شکل ظاهری واژگان وجود دارد و این دو باور در امتداد هم شکل گرفته­اند.

[12] کمبود اطلاعات دقیق از جشن­ها و آیین­های ایرانی ریشه در عوامل گوناگونی چون کتاب سوزان و…. دارد؛ البته یکی از مهمترین علت­ها را باید در حکومت سیاسی مذهبی ساسانیان از جمله در سال­های آخر حکومتشان جستجو کرد که به میل خود قرائتهای اقتضایی از دین می­کردند؛ آنها اغلب پیروان آیین طبیعت­گرا چون پیروان مغان مادی و مهرپرستان را سرکوب کرده و چنانچه نشانی از دیگر آیین­ها به دست می­آوردند بی درنگ آن را از میان می­بردند.

کتاب سوزان نیز بارها در تاریخ ایران روی داده است؛ در نوشته­های ابن خلدون آمده است که ایرانیان به علوم عقلی اهمیت بسیاری می­دادند و دایره آن علوم در کشور ایشان توسعه یافته بود زیرا دولت­های ایشان در نهایت پهناوری و عظمت بود و هم گویند که این علوم پس از آنکه اسکندر، دارا را کشت و بر کشور کیانیان غلبه یافت از ایرانیان به یونانیان رسیده است چون کشور ایران به دست اعراب فتح شد و کتب بسیاری در آن سرزمین یافتند

سعد بن ابی وقاص به عمر بن خطاب نام­های نوشت تا درباره امر کتب و به غنیمت بردن آنها کسب اجازه کند لیکن عمر به وی نامه نوشت که آنها را در آب فرو افکنید چه اگر آنها راهنمایی و راستی باشند خداوند ما را به رهبری کننده تر از آنها هدایت کرده است و اگر کتب اهل ضلال و گمراهی است، پس کتاب خدا ما را از آن بی­نیاز کرده است؛ از این رو کتاب­ها را در آب یا آتش افکندند؛ بدین ترتیب علوم عقلی ایرانیان از میان رفت دولتشاه سمرقندی هم در تذکره الشعرا به مسأله کتاب سوزان اشاره کرده است.

ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه از کتاب سوزانی که قتیبه بن مسلم در خوارزم به راه انداخته بود یاد کرده است. گردیزی در زین الاخبار آورده است که محمود غزنوی پس از آنکه ری را فتح کرد کتابخانه بزرگ آنجا را که ۱۱۴ هزار کتاب داشت به آتش کشید. اینجاست که در طول تاریخ ایران همواره کتاب سوزان روی داده است تا جایی که بسیاری از منابع آیین­های ایرانی منقولات (منابع شفاهی) بوده است.

[13] در اصفهان به این جشن، آفریجگان می­گفتند.جشن های دی جشن های دی جشن های دی جشن های دی جشن های دی