توسط : 
تنوع زیستی دریای خزر | موجودات زنده دریای خزر
در دریای خزر موجودات زنده بسیاری زندگی می کنند. در این دریاچه هم جانوران بزرگ جثه ای مانند فیل ماهی، که وزن آن ها در بعضی موارد حتی از 1،300 کیلوگرم هم تجاوز می کند، وجود دارد و هم مقادیر بی حسابی از حیوانات و گیاهان میکروسکوپی، با وجود این جانوران و گیاهان این دریا مانند موجودات زنده دریاهای باز و اقیانوس ها چندان متنوع نیستند.
در این دریا ۸۵۴ گونه جانور و بیش از ۵۰۰ گونه گیاهی زندگی می کنند. بسیاری از حیواناتی که در آب اقیانوس ها و دریاهای باز وجود دارند در این دریا یا وجود ندارد و یا از بعضی از گروه های آن ها فقط نمونه هایی یافت می شود. اما از طرف دیگر بعضی انواع حیوانات و رستنی ها به تعداد خیلی زیاد در این دریا وجود دارند که در زندگی انسان و حتی دیگر موجودات دریایی بسیار با ارزش اند.
موجودات زنده دریایی (حیوانات و رستنی ها)یا بیوسنوز موجود در دریای خزر معمولاً به سه صورت زیر تقسیم می شوند:
- جانوران و گیاهانی که در قعر دریا زندگی می کنند و « بنتوز » نامیده می شوند.
- حیواناتی که دارای اعضای شنای کامل هستند و با سرعت آب را می شکافند و حرکات مستقلی از خود دارند، مانند ماهی هایی که « نکتون » خوانده می شوند.
- جانوران و گیاهان ریزی که در آب معلقند و با توده آب حرکت می کنند؛ این دسته « پلانکتون » نامیده می شوند. پلانکتون ها ممکن است گیاهی یا جانوری باشند.
یک جانور یا گیاه دریایی ممکن است « آشیان بوم شناختی » به شرح زیر داشته باشند:
قسمتی از زندگی خود را به صورت پلانکتون و بقیه عمر را جزء موجودات کف زی یا بنتوز به سر برد (مانند اغلب جانوران و رستنی هایی که اکنون در قعر دریا زندگی می کنند). بعضی از جانوران ابتدا در زمرۀ پلانکتون ها (موجودات معلق در آب) بوده و بعدها از نکتون ها (دارای آلات شنا و …) می شوند، مانند بسیاری از ماهی ها؛ برخی از این ماهی ها در مراحل تخم و نوزادی در حال تعلیق و در زمره پلانکتون ها محسوب شده اما پس از رشد و نمو کامل جزء نکتون ها به شمار می روند (مقدمی پور، ۱۳۸۲).
ماهیان دریای خزر
در دریای خزر ماهی هایی چون کوسه ماهی، ماهی های چهارگوش و…. وجود ندارد؛ ولی در عوض ماهی های کمیاب و گران قیمتی در آن به چشم می خورد که نظایر آن ها در دریاهای دیگر کمتر دیده می شوند؛ این ماهی ها منابع مهم این دریا را تشکیل می دهند و عبارتند از: ماهی های خاویاری یا تاس ماهی ها که تخم آن ها (خاویار) بسیار لذیذ و در جهان با ارزش، پُر بها و مشهور است.
در این دریا از بعضی گروه های ماهی هایی که در دریای آزاد زیاد هستند، فقط نمونه هایی وجود دارد مانند:
نی ماهی (Syngnths abaster) که از دریا به سوی رودخانه حرکت می کند و در رود ولگا تا نزدیکی آستاراخان نیز پیش می رود. این ماهی در دریای خزر تنها نماینده یا تنها نمونه خانواده ماهیان ویژه دریاهای آزاد است و به ویژه در دریاهای مناطق معتدله و حاره ای به وفور یافت می شود.
به طور کلی ماهی های دریای خزر را از نظر محل زیست و یا محل تخم ریزی می توان به چهار گروه تقسیم کرد:
- گروه اول: ماهی هایی که در دریا زندگی می کنند ولی برای تخم ریزی راهی رودخانه ها می شوند، مانند انواع ماهی های آزاد، تاس ماهی، ماهی سفید، مارماهی، شاه ماهی و برخی از سگ ماهی ها.
- گروه دوم: ماهی هایی که در آب های به نسبت شیرین دریا مانند مصب رودخانه ها و نزدیک آن زندگی می کنند ولی برای تخم ریزی راهی رودخانه ها می شوند. مانند انواع ماهی های سیم، کلمه، کپور و سوف.
- گروه سوم: آن دسته از ماهی‌هایی که منحصراً در درون رودخانه زندگی می کنند و به ندرت در دریا دیده می شوند.
- گروه چهارم: ماهی های دریایی که هیچ وقت وارد آب های شیرین نمی شوند مانند: سوف دریایی، بعضی از سگ ماهی های بخش جنوبی دریای خزر، ریزه کولی و انواع گاوماهی.
ماهیانی که در این چهار دسته قرار دارند بر اساس نوع ارتباط شان با انسان و فُک به سه دسته زیر تقسیم می شوند:
- ماهیانی که قابلیت صید و بهره برداری دارند و فک خزری نیز از آن ها تغذیه می کند.
- ماهیانی که قابلیت صید و بهره برداری دارند، اما فک خزری از آن ها تغذیه نمی کند.
- ماهیانی که قابلیت صید و ارائه به بازار را ندارد، اما فک خزری از آن ها تغذیه می کند.
لازم به یادآوری است که از ۷۰ گونه ماهی که در حوضه جنوبی دریای خزر شناسایی شده اند؛ ۲۵ گونه قابلیت صید اقتصادی را داراست.
الف ) ماهیانی که قابلیت صید و بهره برداری دارند و فک خزری نیز از آن ها تغذیه می کند.
الف) شگ ماهیان Clupeiformes
این ماهی ها از راسته شگ ماهیان و از خانواده شگ ماهیان است. از خانواده شگ ماهیان ۷ گونه در سواحل جنوبی دریای خزر وجود دارد؛ که تنها ۳ گونه از آن ها توسط فُک شکار می شود. ۷۰ درصد صید دریای خزر را ماهیان کیلکا، که از همین خانواده اند، تشکیل می دهند.
۱. کیلکای معمولی Clupeonella cultriventris caspia
این نوع ماهی ها در مناطق مختلف دریا اعم از قسمت جنوبی و شمالی پراکنده اند، اما بیشتر نزدیک به سواحل دیده می شوندمثلاً. در قسمت های مرکزی دریای خزر با عمق حدود ۳۰۰ متر دیده نمی شوند. این ماهی بیش ترین تراکم را در سواحل جنوبی در دو ناحیه شرق و غرب دارد؛ در عمق ۳۰ تا ۴۰ متری، بیشترین تراکم را داشته و تا عمق ۱۰۰ متر نیز مشاهده شده اند. آن ها هم در آب های شور و هم شیرین دیده می شوند و به رودخانه هایی نظیر ولگا، اورال و ترک وارد می شوند (عبدلی و نادری،۱۳۸۷؛ مقدمی پور، ۱۳۸۲).
۲. کیلکای آنچوی Clupeonella engrauliformes
این ماهی به طور کلی در مناطق میانی و جنوبی دریای خزر و به تعداد قلیلی در مناطق عمیق منطقه شمالی و مرز مشترک منطقه میانی و شمالی پراکنده است این ماهی در قسمت هایی از دریا، که شوری کم تر است دیده نمی شود، و به همین دلیل وارد رودخانه نمی شود و بیش ترین تراکم را در اعماق ۱۰۰ تا ۱۵۰ متری دارد.
دمای آب عامل مهمی در پراکنش این ماهی است. این ماهی در تابستان در زیر لایه گرم باقی می ماند و در زمستان های گرم در مناطق شرقی و غربی بخش جنوبی دریای خزر و در زمستان های سرد در قسمت های جنوبی جنوب شرقی و شرق دریای خزر وجود دارد (عبدلی و نادری ۱۳۸۷؛ مقدمی پور، ۱۳۸۲).
۳. کیلکای چشم درشت Clupeonella grimmi
این ماهی در مناطق جنوبی و میانی دریا زندگی می کند و در منطقه شمالی و هم چنین رودخانه ها وجود ندارد. این نوع کیلکا در مقایسه با دو نوع کیلکای دیگر در عمق زیادتری زندگی می کند و هیچ گاه در اعماق کمتر از ۲۰ متر مشاهده نشده است، به سواحل هرگز نزدیک نمی شود کیلکای چشم درشت زمستان را در مناطق جنوبی و میانی دریای خزر می گذراند.
ب- کپور ماهیان Cyprinformes
این ماهی ها از راسته کپور ماهیان، خانواده کپور ماهیان اند؛ و ۳۲ گونه از این خانواده در سواحل جنوبی ایران یافت می شود؛ از این تعداد تنها ماهی سفید هم قابل صید و بهره برداری است و هم در رژیم غذایی فک خزری جای دارد.
1.ماهی سفید Rutilus frisii kutum
ماهی سفید در تمامی سواحل جنوبی دریای خزر، از رودخانه اترک تا رودخانه کورا، پراکندگی دارد. در سواحل ایران تعداد زیادی از آن ها به رودخانه لمیر، حویق، رودخانه های تالاب و در انزلی، سفیدرود، شیررود، بابل رود، تجن و گرگان رود برای تولید مثل مهاجرت می کنند و قسمت شمالی دریا و به ویژه رودخانه های ولگا و اورال به ندرت مشاهده می شوند. ماهی سفید دارای ارزش اقتصادی زیاد است؛ چرا که مصرف خوراکی بسیار دارد. سالانه ۵ تا ۶ هزار تن از این گونه در سواحل دریای خزر و رودخانه های آن صید می شود (عبدلی و نادری، ۱۳۸۷ مقدمی پور، ۱۳۸۲).
ج- ماهیان کفال Mugiliformes
این ماهیان از راسته کفال ها، خانواده کفال ماهیان و جنس کفال هستند؛ که دو گونه از آن ها در دریای خزر وجود دارد.
۱. کفال طلایی Lisa aurata risso
این ماهی در همه مناطق دریای خزر یافت می شود. از آن جا که قسمت جنوبی دریا تا حدودی از سایر قسمت ها گرم تر است، تقرباًی در طول سال ماهی کفال در آن جا دیده می شود. این ماهی در قسمت میانی دریا فقط در فصل بهار دیده می شود و در پاییز به قسمت جنوبی مهاجرت می کند و در قسمت شمالی دریا نادر و به طور نمونه در محل های صید مشاهده می شود و بیشتر به سواحل شرقی دریا نزدیک می شود. فراوانی این ماهی در قسمتهای جنوبی دریای خزر در طول دوره صید در منطقه بابلسر زیاد است (عبدلی و نادری،۱۳۸۷؛ مقدمی پور، ۱۳۸۲).
۲. کفال پوزه باریک Lisa saliens risso
وضعیت استقرار این ماهی در دریای خزر مانند گونه کفال طلایی است؛ در تمامی سواحل جنوبی دریای خزر وجود دارد اما تعداد زیادی از آن در جنوب شرقی دریای خزر به ویژه تالاب گمیشان و خلیج گرگان دیده می شود (عبدلی و نادری، ۱۳۸۷؛ مقدمی پور، ۱۳۸۲).
ب) ماهیانی که قابلیت صید و بهره برداری دارند اما فک خزری از آن ها تغذیه نمی کند
الف) کپور ماهیان Cyprinformes
این ماهی از راسته کپور ماهیان، خانواده کپور ماهیان و جنس کپورها است.
۱. کپور معمولی Cyprinus carpion sazan
ماهی کپور در اکثر رودخانه هایی که به دریای خزر می ریزند و در دریا در حوالی مصب رودخانه ها وجود دارد. آب شور، تغییرات دمای آب، اکسیژن محلول و گل آلودگی را به خوبی تحمل می کند. تعداد قابل توجهی از آن ها در سواحل غربی و جنوبی دریا دیده می شوند؛ ولی در سواحل شرقی به ندرت مشاهده می گردند. بیش ترین فراوانی این گونه در جنوب شرقی دریای خزر (خلیج گرگان و تالاب گمیشان) است (عبدلی و نادری، ۱۳۸۷؛ مقدمی پور، ۱۳۸۲).
۲. شاه کولی Alburnus chalcoides
شاه کولی در آب های حوزه میانی، شرقی، غربی و جنوبی دریای خزر پراکنده است و در قسمت شمالی بسیار به ندرت مشاهده می شود. در تمامی سواحل جنوب دریای خزر از تالاب انزلی تا رودخانه گرگان رود دیده می شود؛ اما بیش ترین فراوانی را در قسمت های غربی (تالاب انزلی تا رودخانه تجن ساری) داراست (عبدلی و نادری،۱۳۸۷؛ مقدمی پور، ۱۳۸۲).
۳. سیاه کولی Vimba vimba
این ماهی در سواحل شرقی و جنوبی دریا و رودخانه های این مناطق و به ندرت نمونه هایی از آن در رودخانه ولگا دیده می شود. در سواحل استان گیلان و به ویژه تالاب انزلی مقدار آن بیشتر از مناطق جنوب شرقی دریای خزر است. تعداد زیادی از آن ها در استان مازندران همه ساله در فصل بهار به رودخانه های بابل رود، سرخ رود، تجن و گرگان رود مهاجرت می کنند.
ب) ماهیان خاویاری Acipenseriformes
این ماهیان، که به علت تخم های مرغوب شان ماهیان خاویاری نامیده می شوند، از راسته تاسماهی سان ها، خانواده تاسماهیان بوده و دارای دو جنس متفاوت اند. در دریای خزر ۷ گونه از آن ها وجود دارد و ۵ گونه در بخش جنوبی دریا یافت می شود. در واقع دریای خزر جایگاه واقعی ماهیان خاویاری چه از نظر تنوع گونه ای و چه از نظر کمیت در جهان، به شمار می رود.
۱. فیل ماهی Huso uso
فیل ماهی از ماهیان مهاجر به شمار می آید که برای تخم ریزی به رودخانه ولگا، اورال، کورا و ترک وارد می شود. مهاجرت این ماهی جهت تخم ریزی در فصل بهار و پاییز صورت می گیرد. در حوضه جنوب دریای خزر تعداد زیادی از آن در قسمت جنوب شرق (ناحیه صید ترکمن) وجود داشته و در سال های اخیر تعداد آن کم شده است.
۲. شیب Acipenser nudiventris
ماهی شیب بیشتر در مناطق مرکزی و جنوبی خزر زندگی می کند و در قسمت شمالی دریا به ندرت دیده می شود. این ماهی مهاجر بوده و برای تخم ریزی به رودخانه کورا، اورال سفیدرود و به ندرت به رودخانه ولگا مهاجرت می کند.
۳. چالباش Acipenser gueldenstaedtler
ماهی چالباش در تمام مناطق دریای خزر و در اعماق مختلف آب پراکنده است. این ماهی مهاجر بوده و بیشتر برای تخم ریزی به رودخانه های ولگا و تعداد کمی نیز گاهی به رودخانه تَرَک و حتی سفیدرود مهاجرت می کنند.
۴. قره برون (تاس ماهی ایران) Acipenser percicus
پراکندگی این ماهی در مناطق مختلف دریای خزر تقریباً یک نواخت است اما تعداد بیشتر آن در مناطق جنوبی و جنوب شرقی دریا وجود دارند. این ماهی برای تخم ریزی به رودخانه های کورا سفیدرود و بعضی دیگر از رودخانه های سواحل ایران مانند گرگان رود و تجن و حتی ولگا، اورال و سامور مهاجرت می کند.
۵ . ازون برون Acipenser stellatus
این ماهی در همه مناطق دریای خزر پراکنده است و در تمام حاشیه جنوبی دریای خزر پراکنش دارد؛ با این حال فراوانی آن در ناحیه غربی حوضه جنوبی بیشتر از ناحیه شرقی است. اوزون برون برای تخم ریزی به رودخانه ولگا، اورال، ترک و سولاک، سفیدرود، تجن، گرگان رود و … مهاجرت می کند (عبدلی و نادری،۱۳۸۷؛ مقدمی پور، ۱۳۸۲).
ج) ماهیانی که قابلیت صید و ارائه به بازار را ندارند، اما فک خزری از آن ها تغذیه می کند.
الف. گاو ماهیان Perciformes
گاو ماهیان از راسته سوف ماهیان و خانواده گاو ماهیان است. در دریای خزر ذخایر گاو ماهیان تقریبا زیاد است، ولی به دلیل کوچک بودن اندازه شان و نداشتن ارزش اقتصادی زیاد، صید آن ها مقرون به صرفه نیست. عدم صید گاو ماهی و تعداد گونه های مختلف آن، که در تولید عمومی دریای خزر نقش مهمی ایفا می کند بسیار مفید بوده است؛ چرا که این گونه ها مورد تغذیه اکثر ماهیان اقتصادی دریای خزر قرار می گیرند و می توانند رقیب غذایی برای سایر ماهیان باشند (مقدمی پور، ۱۳۸۲).
در آب های دریای خزر بیش از ۱۰۰ گونه زئوپلانکتون شناسایی شده است جانوران کف زی دریای خزر تنوع قابل توجهی دارند، که البته ۷۰ درصد از این کف زی ها را کف زی های تازه وارد تشکیل می دهند که از طریق آب رودخانه ها وارد می شوند. دریای خزر محل زندگی انواع ماهی هاست برخی از این ماهی ها ویژه دریای خزر هستند؛ برخی دیگر بومی بوده و تعدادی غیر بومی به شمار می روند، به طور کلی تاکنون ۱۳ گونه ماهی غیر بومی در دریای خزر شناسایی شده است.
