هفت سین | سفره‌ای از نمادهای زندگی، امید و آیین‌های باستانی نوروز

هفت سین نوروز

باوری کهن در میان ایرانیان و البته دیگر کشورهای فارسی­ زبان وجود دارد که آن میمنت و مبارکی سال نو و سال پیش رو به گردآمدن[1] همه اعضای خانواده به هنگام تحویل سال در کنار همدیگر می­باشد (رسمی که امروزه حداقل کمرنگ شده است). زنان معمولاً پیش از تحویل سال نو، سفره هفت ­سین را آماده می­کنند. در گذشته­ های نه­ چندان دور سفره هفت­ سین ، خوراکی­ها و وسایل مخصوص نوروز (شمعدان، آینه و….) کنار هم در اتاقی که ایرانی­ها مخصوص مهمان داشتند چیده می­شد اما امروزه به طور معمول سفره هفت سین را بسیار کوچک و در گوشه­ای از خانه می­چینند.

ابتدا به بررسی شکل­ گیری و همچنین واژه­ یابی هفت سین می­پردازیم؛ در برخی متون از هفت­شین[2] و در پاره ای از متون به هفت چین[3] و حتی هفت میم[4] نوروزی اشاره شده است که بسیاری، آن­ها را رسمی کهن­تر از هفت سین می­دانند چرا که سفره هفت سین را شکل گرفته از قرن چهارم و پنجم مهی (قمری) قلمداد می­کنند.

دکتر بهرام فرهوشی در این باره چنین نقل می­کند که در روزگار ساسانیان قاب­هایی زیبا از جنس کائولین[5] از چین به ایران وارد شد که بعدها این ظرف­ها به نام کشوری که از آنجا آورده می­شد «چینی» نام گرفت. چینی یا صینی (معرب چینی) یعنی منسوب به چین.

در ایران برای تمایز ظروف مختلفی که از چین آورده می­شد به آنچه که از فلز ساخته شده بودف سینی و به آنچه از جنس کائولین بود، چینی می­گفتند. در آیین نوروز از این ظروف بهره می­گرفتند و ظرف­ها را از نقل، قند …. پُر می­کردند و آن را به عدد هفت امشاسپند بر خوان نوروزی می­گذاشتند؛ از این رو خوان نوروزی را هفت سینی (هفت قاب) نام نهادند و بعدها با حذف یای نسبت به صورت هفت سین درآمد البته هنوز در برخی روستاها به صورت هفت سینی تلفظ می­شود.

با این حال عبدالعظیم رضایی در کتاب «تاریخ نوروز و گاهشماری» این سخن را رد کرده و می­گوید ایرانیان باستان تماس مستقیم چندانی با چینی­ها نداشته­ اند و حتی منابعی که از واژه کینیان برای چینیان استفاده کرده اند مقصودشان مردم سمرقند بوده است.

ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه می­نویسد که هر شخصی به رسم تبرک در این روز [نوروز] در تشتی جو کاشت، پس این رسم در نزد ایرانیان ثابت ماند و آن­ها در نوروز در کنار خانه، هفت صنف از غلات را بر هفت استوانه میکاشتند و از نوع روئیدن این غلات، خوبی و بدی زراعت و حاصل سالیانه را پیش بینی می­کردند (هر دانه­ای که در استوانه بهتر رشد می­کرد مردم نیز بیشتر زمین­های خود را به کاشت آن دانه اختصاص می­دادند).

به احتمال قریب به یقین می­توان گفت، ترکیب لغوی هفت سین که تشریفات مخصوص آن به شیوه­ی کنونی، پس از ظهور اسلام بر مراسم باستانی نوروز، افزوده شده است، مصحف همین ترکیب هفت صنف غلات است که بیرونی به آن اشاره کرده است.

به عبارت دیگر هفت صنف که در اوایل ظهور اسلام به پیروی از سنت­های باستانی متداول بود و فقط به جنبه­ی تقدس آن از جهت عدد هفت و زیبایی سبزه­های نوروزی، از نظر سنن دیرین توجه می­شده، به تدریج در زبان عامه مردم بدین­ترتیب تغییر یافته است: هفت صنف، هفت صین، هفت سن، هفت سین و در نتیجه به پیروی از معنی ظاهری کلمه، چنین پنداشته­اند که باید بر سفره نوروزی، هفت چیز که نام آن­ها با سین آغاز می­شود فراهم آید. (کیوان، ۱۳۴۹: ۷۴)

برخی پژوهش­ها اما تبدیل هفت شین به هفت سین را ناشی از زبان و همچنین تلفظ حرف به شمار می­آورند چه آنکه عده ای می­گویند که ابتدا «سین» و «شین» تنها یک حرف به­شمار می­آمده اند. ساکنان جنوب، حرف شین شمالی­ها را سین تلفظ می­کردند؛ مثلاً آبادی­هایی که در شمال، «شمیران نامیده می­شد در جنوب به «سمیران» معروف بودند، یا برای کلمه ارسال، در شمال از «فرشتن» که با واژه فرشته» هم­ریشه است و معنی پرواز در آن نهفته می­باشد استفاده شده است؛ اما در جنوب برای این منظور از کلمه «فرستادن» استفاده می­کردند و…. (دادخواه، ۱۳۸۹: ۲۸۸)

با بررسی اجمالی سفره هفت سین می­توان گفت آنچه اهمیت دارد سنتی است که امروزه پابرجاست اما آنچه مهم­تر از آن به حساب می­آید اصالت و تقدس عدد هفت می­باشد.

عدد هفت

عدد هفت[6] در اکثر نقاط جهان، عددی مقدس به حساب می­آید؛ تقدس این عدد نزد ایرانیان بیشتر از آن جهت است که نماینده هفت امشاسپند (هفت فرشته بزرگ) می­باشد. همچنان که اشاره شد در راس این فرشته ها، سروش قرار دارد و شش فرشته دیگر عبارتند از: اردی­بهشت، خرداد، مرداد، شهریور، بهمن و اسفند که نام­های شش ماه از سال به شمار می­آیند. نقل است که دیااکو (مؤسس سلسله ماد) پس از آنکه به پادشاهی رسید، شهری تأسیس کرد که به احتمال هگمتانه[7] بود و در آن قصری بنا کرد که هفت قلعه داشت. بنابراین قدمت و قداست این عدد به هزاره­ های پیشین بر­می­گردد.

هفت نخستین عددی است که هم مادی بوده و هم معنوی و از طریق نمادها آسمان و زمین را به هم متصل می­کند. عدد عالم و عالم کبیر است؛ هفت یعنی کمال، امنیت، ایمنی، آرامش وفور و بکارت. هفت نماد پیچیدگی و تودرتویی است. حاکی از بطن در بطن بودن خلقت، زمین، آسمان و هر آنچه که عمیق و ژرف و وسیع است در نظر گرفته می­شود. سمبول مراتب کمال و تعالی است. در ادیان ابراهیمی، مدت خلقت شش روز به طول انجامید و روز هفتم نشانه­ی زندگی ابدی است و البته هفت، عدد آپولون (خدای شعر صنعت و طبابت) به شمار می­آید. (نورآقایی، ۱۳۸۷: ۷۶)

در اکثر ادیان عدد هفت، جایگاه ویژه­ای دارد به غیر از اهمیت عدد هفت در آیین زرتشت که به آن اشاره شد، در آیین میترایی هم غار میترا هفت در و مهراب دارد و در این آیین نردبان هفت پله، مظهر درجه آشنایی در آیین رمزی آن به شمار می­آید؛ به این ترتیب که درجات هفتگانه تشرف به آیین مهر عبارت بودند از: کلاغ، عروس (همسر)، سرباز، شیر، پارسی، پیک خورشید و بالاخره پیر.

در اندیشه­ی بودا این عدد نماد صعود و عروج به بالا و دستیابی به مرکز می­باشد. در آیین اسلام، عدد هفت، نخستین عدد کامل می­باشد و هفت بار طواف کعبه که زائر انجام می­دهد به واقع مظهر هفت نشانه خدا به شمار می­آید و همچنین در آیین اسلام دوزخ هفت طبقه (جهنم، سقر، لظی، حطمه ،سعیر، جحیم و هاویه) دارد و البته مسلمانان به هنگام نماز نیز هفت موضع بدن را بر زمین می­گذارند.

نزد مسیحیان و یهودیان نیز عدد هفت، مقدس است؛ مسیحیان معتقدند که خداوند برای مسیح پیامبر، هفت خوراکی فرستاد که عبارت بودند از: نان، نمک، ماهی، سرکه، تره، روغن و انگبین. همچنین در دین یهود، شمعدانی هفت شاخه به نام «مِنوره» وجود دارد که نماد و مظهر قدرت الهی می­باشد.

در دوران باستان تمام دنیا شامل هفت کشور بود. یکی از کشورها که ایران به شمار می­آمد وسعتی برابر شش کشور دیگر داشت؛ هفت سین در یک سفره می­تواند نمادی از این هفت کشور نیز باشد.

عرفا در راه رسیدن به معشوق باید در مراحل سیر و سلوک، هفت وادی را پشت سر بگذارند که به ترتیب عبارتند از: طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فنا.

انسان­ها نیز از آغاز شکل­گیری نطفه تا زمان مرگ، هفت مرحله را طی می­کنند که عبارتند از: 1. دوران جنینی، ۲. نوزادی، ۳. کودکی، ۴. نوجوانی، 5.جوانی، ۶. میانسالی و 7. پیری.

با عدد هفت، ترکیبات فراوانی ساخته شده است که از جمله آن­ها می­توان به آجیل هفت مغز، ترشی هفت بیجار، هفت خوان رستم، هفت اورنگ، هفت دریا، هفت آسمان و… اشاره کرد.

می­توان گفت که عدد هفت در طول تاریخ برای ایرانیان عددی مقدس بوده است و آنچه که در هفت سین یا هفت چین یا هفت شین، همواره ثابت و پابرجاست همین عدد (هفت) می­باشد.

چون که از چرخ ششم کردی گذر                          بر فراز چرخ هفتم کن مقر

سعد اعداد است هفت ای خوش هوس          ز آن که تکمیل عدد هفت است و بس

جنس هفت و مور هفت و مار هفت                 انس هفت و نور هفت و نار هفت

بحر هفت و نهر هفت و هم زمین                    هفت آمد هم جوارح هفت بین

هم سما را آفریده هفت طاق                              قوله سبع سماوات طباق

«مولانا»

بررسی سین­ های مهم سفره هفت­ سین

ابوریحان بیرونی، معتقد است نوروز را از آن جهت نوروز می­ نامند که پیشانی سال نو است؛ در این هنگام باید سفره­ ای انداخت و در کنار آن با به جلوه درآوردن اشیاء و نشانه­ ها برای سال نویی که در پیش داریم با خویشتن خویش در آغاز سال، میثاقی محکم ببندیم.

ایرانی­ ها و کسانی که نوروز را جشن می­گیرند بر سر سفره، هفت سین (معمولاً هفت سین که از خوراکی­ها می­باشد) قرار می­دهند؛ علاوه بر این هفت سین ، بر سر سفره همواره کتاب مقدس، آینه و شمعدان، تخم­ مرغ، اسپند و عود، آب، ماهی، گلاب و… نیز قرار می­دهند. هرچند در میان  روستائیان، گذاشتن وسایلی چون: ماست، شیر، پنیر و… که از سفیدمانی­ها به حساب می­آیند هنوز هم مرسوم است.

صادق هدایت در این باره چنین آورده است که بالای سفره هفت سین یک آینه می­گذارند، دو طرفش جار با شمعدان قرار دارد که در آن­ها به عده اولاد صاحب خانه [در برخی موارد به عده­ی پسران خانه] شمع روشن میکنند. چیزهایی که در سفره می­گذارند از این قرار است: قرآن، نان بزرگ، یک کاسه آب که رویش برگ سبز است. یک شیشه گلاب و سبزه. علاوه بر آجیل شیرین، میوه و شیرینی، خروس[8] و ماهی در خوانچه هفت چیز که اسمشان با سین شروع می­شود باید باشد: سپند (اسپند)، سیب، سیاه­دانه، سنجد، سماق، سیر، سرکه، سمنو و…..

دکتر مرتضی فرهادی[9]، اشیاء مقدس را حاوی برکت دانسته و آن را نظر کرده میداند؛ اشیاء مقدس را برخلاف اشیای معمولی نمی­توان قیمت­گذاری کرد (در گذشته آب خوردن و آتش رایگان بوده است، در برخی مناطق ایران فروش دوغ کراهت داشته و حتی مردم کرمان این عمل را زشت می­دانسته­ اند) بلکه تنها یک شیء مقدس را با شیء مقدس دیگر مبادله می­کنند؛ چنانچه امروزه هم تعویض و مبادله نان خشک با نمک انجام می­گیرد.

قرض دادن شیء مقدس هم مشروط است چه آنکه هنگام غروب یا لحظه تحویل سال نباید سفیدمانی­ها (شیر، ماست، قند، آرد و….) را قرض داد و از خانه بیرون برد[10]؛ در ضمن هدیه شیء مقدس تنها با شیء مقدس جبران می­شود؛ شیء مقدس عامل دعا، نفرین یا موضوع سوگند است.

از آن­ها برای جلب منفعت و دفع ضرر استفاده می­شود (در برخی مناطق، اسفند گل­محمدی را به نخ می­کشند، در برخی شهرهای شمالی تخم­مرغ را خالی کرده و بعد از تزیین به دیوار آویزان می­کنند و….)؛ از همه مهم­تر، چند شی مقدس معمولاً همراه هم و به شکلی شگفت آور گرد هم می­آیند.

اشیای مقدس در آیین­های ایرانی، دوتایی یا چندتایی گرد هم جمع می­شوند و ترکیب شگفت­ انگیزی (به تعبیر دکتر فرهادی، اصل همربایی قطب­های همنام) پدید می­آورند؛ از این طریق از سویی عناصر جدید مقدس، تقویت میشوند و از سوی دیگر خواص اشیای قبلی، حفظ می­گردد. با دقت در عناصر سازنده هفت سین می­توان پی برد که کدام عناصر، مقدس بوده­اند که این چنین در سفره هفت سین جمع شده­اند. آنچه در سفره هفت سین، کنار هم جمع می­شوند از اشیایی هستند که در دوره­های تاریخی گوناگون، مقدس به شمار می­آمده­اند.

در ادامه به بررسی برخی سین­ها و نمادهای آن که در سفره هفت سین امروزی مرسوم است می­پردازیم:

سیب؛ نماد[11] سلامت فرد و جامعه[12]

نماد سلامتی به شمار می­آید؛ نقل است که در ایران کهن هرگاه مردم به هم می­رسیدند می­گفتند: چنان سیب باش؛ و مقصودشان از این جمله همانا آرزوی سلامتی و تندرستی برای طرف مقابل بوده است. سیب را میوه آگاهی و هوشیاری نیز نام نهاده­اند. در ادب فارسی با واژه­هایی چون: سیبستان، سیب چهره …. برخورد می­کنیم و مراد از آن کسی است که روی او همانند سیب، سرخ و با نشاط باشد. پس وجود سیب در هفت سین علاوه بر آرزوی سلامتی، هشداری برای افرادی که کنار سفره نشسته­اند نیز می­باشد تا آن­ها بهداشت و سلامت خود را فراموش نکنند.

سنجد؛ نماد عقل و خردگرایی

سنجد را بر این باور بر سفره می­نهند تا هر کسی با خویشتن عهد کند که در آغاز سال، هر کاری را سنجیده انجام دهد. قرار دادن سنجد بر سفره هفت سین ، نشانه گرایش به خرد و احترام به تفکر و ترویج خردمندی است؛ زیرا نخستین آفریده خداوند، خرد است و این بهترین و برترین پدیده پروردگار می­باشد.

این قولی است که جملگی برآنند. آدمی با رهنمود عقل، کامیاب و پیروز می­شود و هیچ مددکاری بهتر از فرزانگی یاور سختی­ها نیست و شکست انسان عموماً در نتیجه جهل و نادانی است. (دادخواه، ۱۳۸۹: ۳۴۲) سنجد به واقع نماد و هشداری برای سنجیده عمل کردن به شمار می­آید؛ سنجد به لحاظ دارویی مقوی قلب بوده و مصرف آن برای کلیه­ها نیز بسیار سودمند است؛ همچنین از نرمی استخوان جلوگیری می­کند.

خاصیت دیگر سنجد و برگ آن، داشتن قدرت قبض و جمع کردن معده و صفرا را قطع می­کند و معمولاً اسید معده بوده و قدرت ماسکه[13] آن نیز زیاد است، تهوع و آشفتگی معده را تسکین داده و صفرا را کاهش میدهد و مانع بازگشت غذا از معده به مری (ریفلاکس) شده، معده را آرام و اسهال شدید را بند می­آورد. (ایراندوست، ۱۳۸۹: ۵۶)

سرکه؛ نماد صبر در مقابل دشواری­ها، نماد تکامل

سرکه از آب استحاله شده انگور یا کشمش تولید می­شود؛ در حقیقت عالی­ترین نقطه اوج و تکامل انگور سرکه است؛ انگور ابتدا به شراب و سپس به سرکه تبدیل می­شود که خواص دارویی بی­شماری در شکل تکامل­ یافته خود دارد. در ادب فارسی، سرکه نماد تلخی، تندی و اخم نیز می­باشد. سرکه بر سر سفره هفت سین به نوعی نشان­ دهنده آن است که در پی هر آسایش، رنجی و در پی هر رنج نیز آسایشی در راه خواهد بود؛ از سرکه در برخی متون به عنوان نماد رضا و تسلیم نام برده شده است که بی­گمان مقصود وادادگی، دلمردگی و روزمرگی نیست.

سرکه ترشحات معدی را تحریک می­کند و بدین سبب اشتها را باز کرده و هضم غذاهای سنگین را آسان می­کند. کبد و طحال را پاک می­کند و عفونت­های خونی و صفراوی را از بین می­برد. درمان خوبی برای سردردهای مزمن بوده و برای معالجه نقرس نیز مفید است. (دادخواه، ۱۳۸۹: ۳۹۱)

سماق؛ نماد ،عدالت، صبر و امید به زندگی

سماق نمادی برای صبر، بردباری و تحمل دیگران می­باشد، نیز اشاره­ای به ایستادگی، حوصله و مبارزه برای خواست­ها و آرزوها به حساب می­آید. انوشیروان را گفتند: تحمل کردن هر ناخوشایندی در هر کار که از آن فضیلتی به دست آید؛ و شکیبایی را چهار موضع است: پایداری، خودداری، بردباری و اقدام. از این رو قرار دادن سماق بر سفره، دعوت انسان است در آغاز سال به پایداری و مقاومت در راه دستیابی به اهداف پاک و انسانی خویش. (دادخواه، ۱۳۸۹ :۳۹۶)

پس سماق در هفت سین به واقع راهی برای نشان دادن صبوری برای رسیدن به اهدافی است که در ابتدای تحویل سال، انسان­ها به آن فکر می­کنند. ایراندوست، سماق را اشتها­آور مقوی معده و مغز می­داند که تشنگی را رفع کرده و برای دل ،پیچه ،تهوع، استفراغ و… نیز مفید است. زکریای رازی خوردن سماق را برای رفع گرفتگی رگ­های قلب و همچنین از بین بردن مسمومیت ناشی از فلزات سنگین، توصیه می­کند.

سمنو؛ نماد ستایش قدرت و مبارزه با ضعف و نکوهش آن

سمنو غذایی معروف است که از آرد پزند و شبیه کاچی می­باشد و شیرینی آن را از جوانه گندم[14] که هنوز سفیدرنگ و شیرین است تأمین می­کنند. این غذا را بیشتر برای نذر و نیاز یا نهادن در سفره هفت سین می­پزند و پختن آن بسیار دشوار است. (هداوند، ۱۳۶۲: ۳۹۴)

سمنو را از جوانه گندم و آرد تهیه می­کنند. ابتدا جوانه ها را در هاون (امروزه در چرخ گوشت و…) می­کوبند تا نرم و له شده و سپس آن را صاف میکنند تا شیره آن گرفته شود و در ادامه با افزودن مقداری آب سرد و آرد به این شیره آن را روی اجاق گذاشته و مرتب به هم می­زنند تا محصولی یکنواخت به دست آید. در آخرین مرحله با افزودن آب سرد رنگ و شیرینی و همچنین غلظت سمنو را متعادل کرده و با گذاشتن درپوش سمنو را به اصطلاح دَم می­کنند.

زمان صرف شده برای تهیه سمنو، تقریباً بیست ساعت می­باشد[15]، این فرآورده یک غذای مقدس و روحانی به شمار می­آید. البته یهودیان و  مسیحیان نیز غذایی روحانی به نام فطیر مقدس دارند که نزد آنها این غذا احترامی مثل احترام سمنو در نزد ایرانیان دارد.

سمنو از ایجاد سنگ کیسه صفرا جلوگیری می­کند، در درمان کندی ضربان قلب، پادرد و لاغری، یبوست، بیماری قند، مفید بوده و باعث افزایش رشد قد، رفع سوءهاضمه، درمان بی­خوابی عصبی، درمان تصلب شرایین و در کاهش کلسترول مؤثر است. (ایراندوست، ۱۳۸۹: ۷۷)

نماد سمنو در سفره هفت سین که به آن غذای «مردافکن» نیز می­گویند، علامت قدرت است. در کردستان این غذا را به نام سمنی می­شناسند (البته سمنی در آنجا به سبزه نیز گفته می­شود) و در این دیار گذاشتن آن در سفره هفت سین مرسوم نیست بلکه این غذا را بیشتر در زمستان تهیه می­کنند.

سیر[16]؛ نماد رعایت حد خود و احترام به حقوق دیگران[17]

سیر ، نماد قناعت در جهان می­باشد؛ در ادب فارسی به معنی و نشانه خشنود، کامل، کافی، تمام و پُر و انباشته به کار می­رود. از خصوصیات سیر می­توان گفت این گیاه مقدس ضد عفونی کننده بدن، میکروب­کش، بادشکن، ضد سرماخوردگی و ضدسرطان[18]، رافع التهابات زکامی بینی، ضد حصبه و تیفوئید (وبا)، ضد سل، پایین آورنده فشار خون، رافع گرفتگی عروق و شریان­ها، رافع غلظت و چربی و تری­گلیسرید خون، ضد درد و مفاصل و بازکننده انسداد بدن است. (ایراندوست، ۱۳۸۹: ۳۵)

از خواص مهم سیر، اثر ضد سم آن می­باشد سیر اثر سموم ناشی از گزند جانوران را کاهش می­دهد. این گیاه به دلیل دارا بودن مواد تند و گوگرددار می­تواند محیط را از وجود حشرات مصون کند. انسان با نهادن سیر در هفت سین آرزو میکند به حقوق دیگران احترام گذاشته و نیز آرزوی سیرچشمی و چشم­سیری می­کند. البته تلفظ این واژه گونه­های مختلفی دارد؛ در میان کردها، سیر seer)) به معنای تمام و انباشته بوده در حالی که سیر (sir) تنها به معنای یک ماده غذایی به کار می­رود.

سبزه؛ نماد از خود گذشتگی و ایثار

سبزه را نماد از خود گذشتگی، خوش اخلاقی، خرمی و نیز شادابی می­دانند. دلیل حضور سبزه در سفره هفت سین این است که خصوصیات نیک درخت را به یاد آورده و به واسطه آن شکرگزار یزدان باشیم.

سبز[19]، نماد درخت زندگی و گستره فراروی آدمی است که می­تواند همه انسان­ها را در درخت هستی جای دهد. پس تخم کل هستی از این سبزی است که روشنی، مهر و لطف از آن به دست می­آید. این نکته شایسته نگرش است که پیشوند «گی» در گیاه[20] به معنای زندگی به­طور کلی است و گیتی نیز همین پیشوند را دارد و مادر زندگی و بخشنده زمان از آن برداشت می­شود.

نمونه دیگری از رواج این سبزگرایی و تعلق خاطر به سبزینه روییدنی، درخت کاج است که مسیحیان سراسر جهان به اعتقاد سرسبزی، برکت و تقدیس رویش طبیعت، آن درخت را هم با تزییناتی که نماد سرسبزی، شادابی و طراوت است به تزیینات سال نو می­افزایند که آن هم برگرفته از باور کهن مهر ایرانی است. (دادخواه، ۱۳۸۹: ۳۶۶)

سبزه را از دانه­هایی چون: گندم، عدس، ماش، کنجد و… در ظرف­های مختلف تهیه می­کنند. معمولاً سبزه کنجد را بر روی بطری یا کوزه عمل می­آورند که بسیار زیباست و برای تهیه این سبزه یک قطعه پارچه یا (جوراب) به دور بطری می­پیچند و مقداری کنجد، خیس کرده و روی آن می­پاشند؛ پس از چند روز دانه­ های کنجد جوانه زده و سبز می­شوند.

از رسوم کهن که در تهیه سبزه در غرب کشور رواج داشته می­توان به اختصاص دادن محلی در میان سبزه که مخصوص گلابدان بوده است اشاره کرد که برای این کار لیوانی در وسط سبزه می­گذاشتند و پس از جوانه­زدن دانه­ها، آن محل خالی می­ماند و گلابدان را آنجا قرار می­دادند.

ایرانیان در سفره هفت سین با گردآوردن چیزهای مقدس و پاک، برای خود و دیگران آرزوی سلامتی، عقل و خرد، قدرت، عدالت و صبر می­کنند؛ آرزو می­کنند نه تنها به حقوق دیگران تجاوز نکنند بلکه به آن احترام بگذارند و سرانجام آرزوی از خود گذشتگی خواهند کرد. بنابراین در سفره هفت سین صحبت از کار روزانه و محسوسات جهان می­باشد.

باید یادآور شد ایرانیان علاوه بر سین­های یاد شده (در برخی جاها ساعت و سکه را جزء هفت سین به حساب می­آورند در حالی که در برخی جاها این دو سین را جدای از هفت سین اصلی قلمداد می­کنند)، آینه، کتاب مقدس، تنگ آب با ماهی، سکه، نان، اسپند، عود، شمع و…. در سفره هفت سین قرار می­دهند.

آینه

آینه[21] را نشانه­ای برای پاکی، صفا و یکرنگی می­دانند؛ باور مردم بر آن است که هرکس در ابتدای سال نو به آینه نگاه کند سالش با لطف و صفا همراه خواهد بود. روانشناسان نگاه کردن به اینه را راهی برای رسیدن به آرامش می­دانند و دلیل وجود آینه در آسانسور هم بی­رابطه با این موضوع نیست.

ماهی

از آنجا که در ایران باستان، گاهشماری بر مبنای «ماه» بوده است؛ ماهی[22]، نماینده ماه در مقیاس کوچک­تر به حساب می­آید. مقاله­ای از آقای جعفر سپهری درباره پرورش ماهی در دوران کهن به چاپ رسیده که حاکی از آن است که به لحاظ اساطیری، نخستین کسی که پرورش ماهی را انجام داده، جمشید پیشدادی بوده است؛ بعدها این دانش از ایران به چین راه پیدا می­کند.

از نظر ایشان، ایرانیان از دیرباز با پرورش ماهی آشنایی داشته ­اند و به عنوان نماد زندگی در سفره هفت سین ، ماهی را برگزیده ­اند. البته به نظر نگارنده، ماهی می­تواند تداعی کننده ایزدبانوی آب نیز باشد. چه آنکه مرسوم بوده است آب تنگی که ماهی را در آن قرار می­دادند به وسیله دختران باکره تهیه شود.

هاشم رضی معتقد است وجود ماهی از ابتدا در سفره هفت سین مرسوم نبوده و این رسم از تهران برخواسته است. مرادی غیاث آبادی نیز افزودن ماهی سرخ به سفره هفت سین را ابتکار ناهنجاری می­داند که سوداگران در تهران رواج داده اند و در ادامه می­گوید به لطف رسانه­های تصویری چنین قتل عام گسترده­ای در دیگر نقاط ایران هم فراگیر شده است.

به نظر می رسد این مراسم همچنان که گفته شد می­تواند با الهه ­های آب رابطه ­ی نزدیکی داشته باشد چه آنکه معمولاً ماهی­ها را در روز ۱۳ فروردین که نخستین تیشتر روز سال است در آب­ها و چشمه ­ها رها می­کنند و بدین­گونه از طبیعت و ایزدبانوهای آب تمنای باران فراوان در سال پیش روی می­کنند.

آب

آب، مایه روشنایی، خیر و برکت است؛ برای نوروز در سال­های نه­چندان دور، کوزه یا تنگی آب از چشمه می­آوردند. در پای سفره نوروزی و هفت سین، یکی از اقلام عمده، آب است. در بسیاری از روستاهای کنونی نیز رسم است که آبِ پای هفت سین را دختران باکره از چشمه سارها می­آورند.

ایزدبانو «آناهیتا» ایزد آب است و به همین جهت دوشیزگان از چشمه ­ها که منسوب است به آناهید و این ایزد، سرپرست این عنصر سازنده زندگی است، آب دزدیده و می­آورند، کنایه از آنکه سراسر سال برای­شان آبسالی باشد و آب در سفره نوروزی چون سایر چیزها، نشانه باروری و برکت می­باشد. (رضی، ۱۳۹: ۱۷۶)

سکه

سکه را نماد امشاسپند شهریور (نگهبان فلزات) می­دانند و آن را به نیت برکت و درآمد بالا در سفره قرار می­دهند، معمولاً در هنگام تحویل سال، کردها در دست­شان سکه­ای نو برای طلب برکت قرار می­دهند.

ساعت

ساعت، نماد زمان است و عقربه­ های آن گردش زمان را نشان می­دهند؛ هر سال به طور تقریب برابر ۸۷۶۶ ساعت می­باشد.

 شمع

در روزگاران دور، نهادن آتشدان (در کنار آن عود، اسپند، کندر و….) در سفره نوروزی اهمیت بسزایی داشت؛ امروزه آتشدان­ها جایشان را به شمعدان­ها داده­اند؛ شمع در اینجا یادآور عنصر آتش است که همواره نزد ایرانیان، همچنان که شرحش رفت پاک و مقدس به شمار می­آید. شمع را نماد فروغ میترایی، روشنی، گرمی، مهر، سوختن، ایثار و… می­دانند.

بَرْسَم

از چیزهای مهم دیگری که بر سفره نوروزی می­ نهد می­توان به «بَرْسَم» اشاره کرد. برسم گیاه ویژه ­ای از شاخه ­های یک درخت (یا چند نوع درخت) معین بوده است. معمولاً شاخه­ ها را در دسته­ های سه­ تایی، هفت ­تایی، دوازده ­تایی و بیست و یک­ تایی در سفره می­گذاشتند.

اسپند

اسپند همواره یکی از کهن ­ترین ملزومات سفره هفت سین به شمار می­آید و در اکثر جشن­های ایرانی از تولد تا ازدواج و نوروز و… مورد استفاده قرار می­گیرد. نقل است که تنها دود اسپند ۲۱ خاصیت دارویی دارد. امروزه کپسول آن نیز تولید می­شود که خواص آن: ضد اسپاسم، ضد انگل، ضد اسهال و یبوست، ضد سرفه، خلط آور، شیرافزا، ضد ورم پروستات، ضد سیاتیک و… می­باشد.

اسفند [اسپند] نام گیاهی مقدس است که سوزاندن آن موجب دور شدن دیوان، بدی و بیماری می­شود؛ دانه­های آن را نیز در ظرفی ریخته و بر سفره می­ نهند. به احتمال که اسفند، سپند از واژه «سپنْتَ، سپَنتایِ» اوستایی به معنای مقدس می­باشد. دودکردن و بخور اسپند، موجب گندزدایی می­شود و چون گیاه و دانه­ای مقدس است، موجب دور شدن دیوها، بیماری­ها و شرها می­گردد… همچنین موجب دور کردن چشم زخم[23] و دفع نظر بد و شورچشمی است. (رضی، ۱۳۹۱: ۱۹۰)

پس وجود هر عنصری در سفره هفت سین بی­علت نبوده و اصلی ­ترین نماد سفره هفت سین، طلب برکت از طبیعت برای همه انسان­ها می­باشد.

حال که سفره هفت سین چیده شده است همه منتظر تحویل سال نو می­باشند. گزارش لحظه تحویل سال نو که امروزه توسط رادیو و تلویزیون انجام می­گیرد در گذشته با شلیک توپ یا نواختن طبل اعلام می­شد. صادق هدایت در نیرنگستان آورده است که در موقع تحویل سال همه اهل خانه باید سرِ هفت سین باشند و پول و خرخاکی در دستشان بگیرند چون شگون دارد.

اگر موقع تحویل سال کسی در خانه خودش پای هفت سین نباشد تا سال دیگر از خانه­اش آواره خواهد بود… در موقع تحویل [سال] زن­ها باید زیر گلویشان سنجاق[24] باشد و گرنه رشته کارشان گسسته می­شود؛ پس از تحویل سال افرادی که دور سفره گرد آمده­اند سال نو را تبریک گفته، روبوسی می­کنند و بزرگترها به کوچکترها عیدی می­دهند.

پانوشت

[1] در قدیم باور بر این بود که اگر کسی سر سفره هفت سین حاضر نباشد در سال پیش روی آواره، خواهد شد.

[2] هفت سین هفت روییدنی که با حرف شین آغاز می­شود را به دوره پیش از اسلام نسبت میدهند و می­گویند برای آنکه بتوانند به جای شراب، سرکه در سفره بگذارند، هفت شین به هفت سین تبدیل شده است؛ در حالی که شراب خود واژه ای تازی می­باشد و پس از ورود اسلام یا همزمان با آن این واژه وارد زبان فارسی شده است اما پژوهشگرانی نیز شیر را که هنوز در برخی روستاها بر سفره می­گذارند یادآور هفت شین کهن دانسته و در اثبات اعتقاد خود به شعرهایی از جمله شعر زیر تکیه می­کنند:

زنوروز در زمان کیان                             می نهادند مردم ایران

شهد و شیر و شراب و شکر ناب               شمع و شمشاد و شایه اندر خوان

که در اینجا مقصود از شایه، میوه از جمله میوه سیب می­باشد.

[3] مقصود از هفت چین، هفت روییدنی بود که از کشتزار چیده می­شد.

[4] هفت میم: در ادواری، ایرانیان هفت میم را نیز بر سر سفره می­گذاشتند اما به نظر می رسد این هفت میم مربوط به غذای روز تحویل سال بوده است از جمله: مرغ، ماهی، مویز، مورد و…

[5] کائولین (کائولن): در گذشته اصطلاح خاک چینی به عنوان مترادف کائوئلین به کار می­رفت که این واژه از کلمه کائولینگ چینی به معنای تپه سفید گرفته شده که از آن خاک کائولین استخراج می­شد.

[6] به احتمال سومریان، قدیمی ترین قومی هستند که به عدد هفت توجه نشان دادهاند؛ نزدمصریان نیز هفت، نماد جاودانگی است و به این دلیل حرف ((z که تشکیل شده از دو هفت لاتین می­باشد گرامی بوده است.

[7] هرودوت آورده است که شهر هگمتانه، هفت دیوار به رنگ هفت قاره داشت که به آن عالم صغیر (کوچک) می­گفتند.

[8] خروس: خروس می­توانسته نماد سیاوش باشد. خروس و سگ، یاری­ رسان ایزد سروش به شمار می­آیند. خروس در اوستا از مصدر خرئوس به معنای خروشیدن و خروش می­باشد؛ نام دینی او در این کتاب مقدس به صورت پرورش می­باشد این نام از ترکیب پرو (به معنای فراوپیش) با درش (به معنای دیدن) و دیدار) بوده و به طور کلی پرودرش را پیش­ بیننده معنا کرده­اند (یعنی موجودی که پیش از همه سپیده­دم را می­بیند).

خروس و عقاب از دیرباز در نزد ایرانیان، نشان سپاهیان بوده ­اند. باید یادآور شد که در نخستین نسک از بیست و یک نسک اوستا، کشتن خروس منع شده است. باور بر این است که خروس هر بامداد به فرمان سروش بانگ بر می­آورد و مردم را به نیایش پروردگار می­خواند؛ نام دیگر خروس کهرکتاس می­باشد؛ کهرکتاس در زبان­های اروپایی با کمی تغییر به معنای بانگ خروس است.

[9] مردم شناس، جامعه شناس، پژوهشگر و عضو هیأت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی می­باشد؛ از مهم­ترین کتاب­های ایشان می­توان به «فرهنگ یاریگری در ایران» و «واره» اشاره کرد.

[10] واردکردن ذغال از چند روز قبل از عید به خانه ممنوع بود زیرا به اعتقاد مردم موجب سیاه­بختی و سیاه روزی در سال جدید می­شد. قرض دادن چیزی در شب عید هم موجب می­شد برکت از خانه بیرون برود.

[11] نماد (Symbol) مظهر یا سمبل نشانه ای است که تداعی کننده یک اندیشه، شیء، مفهوم …. می­تواند باشد به عنوان مثال صلیب نماد مسیحیت است.

[12] نظریه های رابطه فرد و جامعه را در کنش­های اجتماعی می­توان در سه دسته طبقه بندی کرد: 1-فردگراها آن دسته که فرد را غالب می­دانند؛ آنها شناخت ، اخلاقیات، اعتقادات، هویت، آگاهی و رفتار را به عنوان  عوامل تشکل اجتماعی می­دانند؛

۲- جامعه گراها آن دسته که ساخت اجتماعی را غالب می­دانند؛ از نظر پیروان این دسته زمینه اجتماعی ساخت اجتماعی، شرایط اجتماعی طبقات … تعیین کننده رفتار و روابط اجتماعی می­باشند. رابطه گراها آن دسته که روابط بین فرد و جامعه را موضوع اصلی قلمداد می­کنند؛ از نظر متفکران این دسته نقش اصلی به آن پدیده­هایی تعلق می­گیرد که افراد را کنار هم جمع می­کند تا یک جامعه ساخته شود؛ از این روابط می­توان به قوانین، سازمان­ها آیین­ ها و… اشاره کرد.

[13] ماسکه را مونث ماسک دانسته­اند که معنای آن نگاهدارنده و بازدارنده می­باشد.

[14] تورانیان اولین قومی هستند که جوانه گندم را خارج از خاک تهیه کردند و بدین وسیله ارزش غذایی این محصول بسیار بیشتر شد. برای تهیه جوانه گندم، گندم را در آب ریخته و پس از هشت روز (در دمای ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتیگراد و محل کم نور) این دانه در خود بارور شده و با فعال شدن قند ساکاروز و گلوکز یک شیرینی طبیعی به دست می آید.

[15] بهتر است ظروف پخت سمنو البته پخت همه غذاها از جنس مس باشد چرا که در اثر حرارت یون ­های فلز مس قلع اندود شده آزاد شده و با داخل شدن یون­ های ترکیبی مس و قلع در غذا، کمبود مس و قلع بدن جبران می­شود.

[16] در مصر قدیم سیر را پرستش می­کردند.

[17] منظور از رعایت حقوق دیگران در مبحث سیر همانا رعایت فاصله و حد انسانها به هر لحاظی می­باشد؛ ادوارد هال، فرهنگ شناس آمریکایی روابط انسانها را براساس فاصله به چهار دسته:  1-صمیمانه ۲- شخصی ۳- اجتماعی و 4- عمومی تقسیم کرده است. با این حال سیر در هفت سین نوروزی می­تواند یادآور این باشد که در هر صورت باید به دیگران احترام گذارد و فاصله­ی خود را با دیگران حفظ کرد جبران خلیل جبران نیز در این رابطه به نکته­ای ظریف اشاره می­کند و آن اینکه ستون­های یک معبد تنها در صورتی می­توانند سقف سنگین آن را نگه دارند که به اندازه کافی از هم فاصله داشته باشند.

[18] پورسینا در کتاب قانون آورده است که سیر غده­ های پنهان بدن را که دیده نمی شود آب می کند برای از بین رفتن بوی سیر بعد از خوردن آن نیز می­توان یک قاشق عسل یا یک سـیب درختی یا کمی جعفری میل کرد.

[19] رنگ سبز، رنگ ملی و مذهبی ایرانیان به شمار می­آید.

[20] ریشه زندگی در افسانه ها و اساطیر ایرانی، گیاه می­باشد که در مبحث سیزده بدر به آن خواهیم پرداخت؛ این باور نز ریشه در آنیمیسم دارد.

[21] به یقین گذاشتن آینه در مقابل سفره هفت سین به نیت برکت بی­دریغ و فراوان است چه آنکه وسایل و خوراکی های مقدسی که در سفره قرار دارند به واسطه وجود آینه دو برابر می­شوند.

[22] زبان شناسان معتقدند که ماهی یک نام است و یای مستقلی ندارد. ماهی، یادآور برج اسفند نیز می­باشد.

[23] چشم زخم را نمی توان خرافه دانست؛ چشم زخم امروزه در روان­شناسی کاربردی به عنوان انرژی مثبت و منفی، نمود پیدا کرده است.

[24] در میان زنان سالخورده هنوز هم بستن سنجاق به لباس مرسوم است که دلیل بستن آن علاوه بر راندن باشندگی چون: جن و…؛ نمادی برای به دست داشتن ریشه امور و کارها در زندگی نیز به حساب می ­آید.