جشن های خرداد | آیین‌های آب، سرسبزی و خرد در فرهنگ باستانی ایران

جشن های خرداد

خوردادگان (خردادگان)

طبق سنت جشن­های ماهیانه، همزمانی خورداد (خرداد[1]) روز با خردادماه را جشن خوردادگان نامیده­اند که برابر ششم خرداد در گاهشماری قدیم و چهارم خرداد در تقویم جدید ایرانیان می­باشد.[2]

خورداد در اوستا به صورت «هه اوره تاته» یا «هئورتات»[3]، در زبان پهلوی، خُردات و در سانسکریت به صورت «سئوروتات» نوشته می­شود.

خورداد در فرهنگ اوستایی نام یکی از هفت امشاسپند است که در عالم مینوی نماینده رسایی، تندرستی، کمال در جسم و جان (اندیشه) می­باشد و در عالم مادی پاسبانی از آن­ها در سیطره وجود اوست. (میرفتاح،۱۳۸۹: ۱۸۸)

خورداد را امشاسپند نگاهبانی آب نیز نامیده­اند؛ متون کهنی چون بندهش و گزیده­های زاد­سپرم، خرداد را در زیر مجموعه ای از آناهیتا سرور همه ی آبهای جهان نامیده­اند و به سبب نام و وظیفه­اش نقطه­ی عطف رویدادهای مهم به شمار می­آید.

نوشته ­های اندکی به خرداد و آیین خردادگان پرداخته­اند؛ موسوی ار در کتاب جشن­های ایران باستان فقدان نوشتار و اطلاعات در مورد خرداد و امرداد[4] را به شرایط جغرافیایی از جمله کم­آبی نسبت داده است، اما نظر ایشان جای بحث دارد چه بسا در مناطق خشک و کم­آب به یقین توجه به این عنصر باید بیشتر باشد چه آنکه احترام به درخت نزد مردمان کویرنشین، بسیار بیشتر از ساکنان مناطق جنگلی و پردرخت می­باشد.

دکتر رجبی با توجه به ارزش کمال در آیین زرتشت و با توجه به جغرافیای ایران که از نظر گیاهی و آب فقیر است دلیل این کم­توجهی را شگفت­انگیز خوانده و احتمال می­دهد نیایش­های مربوط به این دو امشاسپند (خرداد و امرداد) از میان رفته باشد؛ از نظر نگارنده، دیدگاه رجبی به واقعیت نزدیک­تر است. رجبی همچنین اشاره ناچیز به خرداد و امرداد را دلیلی بر اثبات مدعای از میان رفتن بخش­هایی از سروده­های زرتشت می­داند.جشن های خرداد

بندهش خرداد را سرور روزها، ماه­ها و سال­ها خوانده و از این رو آن را سرور جهان می­نامند چرا که هستی، زایش و پرورش همه جهان از آب است و آبادانی زمین نیز وابسته به اوست. درپشت­ها از خرداد به عنوان از میان بردارنده دیو فساد و گندیدگی و نابود­کننده لاشه مردار و ناخوشی[5] یاد شده است.

در روز جشن خردادگان، ایرانیان به کنار رودها، چشمه ها و…. می­رفتند و به امید پیروزی این امشاسپند بر دیو تشنگی به جشن و پایکوبی می­پرداختند.

دیگر جشن های خرداد

جشن ارغاسوان (اریجاسوان)؛ نخستین روز خرداد

این جشن نام یکی از جشن­های خوارزمی بوده که ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه به آن اشاره کرده است؛ بیرونی معنای آن را نزدیک شدن گرما می­داند و زمان آن را با موقع کشت کنجد[6] برابر دانسته است.

عید عروج مسیح پیامبر و همچنین جشن کلوسولاقا (عروس آرایی)؛ چهارم خرداد

در این روز آشوریان در بیرون از شهر جشنی برپا می­کنند که یادآور نبرد آشوریان با تیمورلنگ است که در این جنگ زنان با لباس عروسی به کمک مردان می­شتابند و این عمل موجب تقویت روحیه آشوریان گشته و تیمور را شکست می­دهند.[7]

عید هشا ووعوت یا شاووعوت (shavuot) دوازدهم و سیزدهم خرداد

این آیین به عید هفته­ها نیز معروف است و به مدت دو روز، همزمان با دریافت تورات توسط موسی(ع) و نزول ده فرمان بر بنی اسرائیل و نیز همزمان با برداشت نخستین محصول گندم انجام می­شود که طی آن مردم از شب تا صبح در کنیسه­ها به خواندن تورات و مرور ۶۱۳ فرمان مشغول هستند. این جشن از اعیاد سه­گانه یهودیان می­باشد که هر فرد یهودی از دیرباز موظف بوده در این اعیاد به زیارت بت همیقداش برود.

عید پنطیکاست (pentecost)؛ چهاردهم خرداد

این عید به واقع نزول روح­القدس نزد آشوریان است، پنطیکاست به معنی پنجاهه می­باشد زیرا زمان این عید پنجاه روز پس از عید رستاخیز مسیح پیامبر و همیشه در روز یکشنبه واقع می­شود.

زیارت ستی پیر و پیر سبز؛ بیست و ششم تا سی­ام خرداد

زرتشتیان در این روزها ابتدا به زیارتگاه ستی پیر[8] در شرق شهر یزد (نزدیک مریم آباد) می­روند (در این مراسم آن­ها لباس روشن به تن دارند، موهایشان را می­پوشانند و مقداری میوه، اسپند و… همراه خود می­آورند) و سپس به زیارت «پیر سبز»[9] یا چک چک[10] در نزدیکی شریف آباد می­روند. از مراسم ویژه این روز می­توان به خواندن اوستا و پختن نوعی آش اشاره کرد.جشن های خرداد

عید ماه؛ بیست و نهم خرداد[11]

این جشن در روستای امامزاده حسن سوادکوه با آتش­افروزی بر بلندی­ها و بازی­های گروهی انجام می­شود که به آن جشن مردگان نیز می­گویند. در این روز مردم برای درگذشتگان خود خیرات می­کنند و نیز مسابقه کشتی لوچو) کشتی محلی مازندران) در این روز برگزار می­شود.

پایان بهار؛ سی و یکم خرداد

این روز آخرین روز فصل بهار و نیز پایان سال در تقویم گاهنباری[12] بوده و نقل است که از آنجا نام خورداد (خرداد)[13] به معنای رسایی و کمال به این ماه داده­اند که در پایان این روز، خورشید به بالاترین جایگاه خود می­رسد.

پانوشت

[1] گل سوسن به ماه خرداد اختصاص دارد.

[2] از آنجا که طبق تقویم جدید دو ماه سی و یک روزه از سال طی شده است بنابراین زمان جشن (با توجه به آنکه در تقویم قدیم ماه، سی روزه محاسبه م­یشد) به دوروز جلوتر منتقل می­شود.

[3] از واژه «هئوروه» گرفته شده به معنای رسایی، تندرستی و نیز کامل و بی نقص است؛ اهورامزدا از سرچشمه بخشندگی خود این فروزه را به واسطه امشاسپند هئوروتات به آفریدگان بخشیده تا به­سان آن هر پدیده­ای رسا گردد. دکتر پرویز رجبی هئوروتات را از ترکیب صفت اوستایی «هئوروه» (فارسی: ((هر))، مانند هر چیز و هر روز) و پسوند اسم مصدر مؤنث، تات (tat) به معنای گاملی، رسایی و سالمی (خدشه­ناپذیری) دانسته است.

[4] از جهت بی­مرگی، خرداد در کنار مرداد (امرداد) قرار می­گیرد از این رو به جشن های این دو ماه جشن­های کمال و دوام نیز میگویند

[5] چهار دیر ناخوشی عبارتند از: هشی، بشی، بوجی و سئنی.

[6] کاشت کنجد، کرچک و.. در استان­های مرکزی ایران همراه با آیین­های ویژه­ای در شصت بهار انجام می­شود.

[7] در این جشم، دختران به یاد آن دوران لباس عروسی به تن می­کنند.

[8] به باور مردم، این مکان پناهگاه مادر شاهزادگان ساسانی است.

[9] به باور مردم این مکان، جایگاه پنهان شدن ((حیات بانو))یا ((نیک بانو)) یکی از شهدخت های ساسانی می­باشد که در هنگام حمله تازیان به این محل گریخته و پس از مدت­ها، چوپانی او را به خواب می­بیند و نیک بانو از او می­خواهد تا بنای پیر سبز را پایه گذاری کند.

[10] به گویش محلی؛ چکچکو و نام آن از صدای قطره های آبی گرفته شده که از صخره­ای می­چکد.

[11] در این روز مراسم ویژه­ای درخراسان برگزار می شود که به آن گل و گوجه عروس می­گویند؛ به این ترتیب که در این مراسم، میوه­های نوبرانه را همراه سبزی، کاهو، آرد و… در سینی بزرگ چیده و به خانه نو­عروسان می­برند.

[12] به این دلیل که این زمان مصادف با آغاز سال نو در تقویم گاهنباری است بنابراین در این روز جشن گاهنبار نمی­شود.

[13] در غرب کشور هنوز هم به خورشید، ((هو)) یا ((خور)) می­گویند و چه بسا خرداد به معنای کمال خورشید یا اوج خورشید می باشد؛ خرآسان (خراسان) نیز به مهنای جایی است که خورشید به آسمان می آید (طلوع می­کند).جشن های خرداد