ژرفای دماوند: واژگان با حرف ژ

ژاک ژان ماری دومرگان و ژرفای دماوند

روز سوم دسامبر سال 1889 برابر با 12/۹/1268 در یک هوای طوفانی و در دمای ۲۶ درجه زیر صفر «ژاک، ژان ماری دومرگان» اولین صعود زمستانی به قله­ی دماوند را که در نوع خود نخستین یک قله مرتفع دنیا نیز بود به نام خود ثبت نمود. حین انجام برنامه نزدیک بود همنورد وی (پیرو اسلن) بر اثر سقوط کشته شود، دمرگان پس از صعود یادآور شده است.«من ایمان دارم که این توده ی کوهستانی (دماوند) برای دانشمندانی که در آن به ماجراجویی بپردازند چیزهای غیر منتظره و بدیعی دارد و در ساعت ۸ صبح ما به رینه بازگشتیم در حالی که مجموعه یی بسیار کامل از سنگ های کوه را به سوغات می آوردیم.»

دمرگان، کوه نورد، معدن شناس و دانشمند همه فن حریف، دقیق و آگاهانه به ترتیب بالا اظهار نظر نموده است، زیرا او به کمپانی نفت ایران و انگلیس که در سال ۱۹۰۹میلادی، اکتشافات نفتی خوزستان را عهده دار شد، منطقه ی نفتی ۵۰ کیلومتری شمال شرق شوشتر را، از لحاظ منابع غنی نفت دارای روشنترین آتیه معرفی و توصیه نمود.

ژوزف کُکُ: در سال ۱۹۰۰ میلادی برابر با سال ۱۲۷۹ خورشیدی دکتر محمود اشراقی به اتفاق گروه کوه نوردان پزشک بیمارستان آمریکایی در تهران از جمله دکتر «ژوزف کُک» به قله ی دماوند صعود کرد.

 ژئوتوریسم دماوند

نویسنده : اعظم کریمی، سمیرا شهباز  از مجموعه مقالات نخستین همایش ملی دماوند کوه، ۹ تیر ماه ۱۳۹۱، انجمن دوستداران

دماوند

چکیده:

ژئوتوریسم کوه دماوند، کارشناسان علوم زمین و علاقه مندان به طبیعت را به خود معطوف کرده است. آشنایی با این اسطوره تاریخی تنوع زیستی جانوری با چشم اندازهای بی نظیر توازن دقیق بین بهره برداری پایدار از کوه ها حفظ و توسعه پایدار زیست بوم های کوهستانی و حمایت از حیات را می طلبد. برخی از شاخصهای ژئوتوریسمی در جهت توسعه گردشگری بیان می گردد و به بحث پتانسیل های اقتصادی شامل غنای زیستی و بحث جاذبه های توریستی پرداخته شده است در این مقاله فرضیه ی احتمال فوران آتشفشانی کوه دماوند مورد بررسی قرار  می گیرد.

واژگان کلیدی: ژئوتوریسم، توسعه پایدار، کوه دماوند

مقدمه:

ژئوتوریسم از علوم ژئومورفولوژی، ژئوتکنیک، ژئوفیزیک زمین، ژئوشیمی و اقلیم شناسی است و ژئوتوریست به دنبال مشاهده ی جاذبه های زمین است (جعفری، ۱۳۸۹). کوه ها و ارتفاعات به عنوان بخش منحصر به فرد محیط زیست نقش بسیار مهمی را در حفظ آن ایفا می نمایند. پوشش گیاهی کوهستان ها نیز در تأمین زیست بوم های عشایری و جانوران وحشی که در قلل و ارتفاعات و دامنه های آنان زیست می کنند می طلبد به این پدیده های منحصر به فرد خدادادی بیشتر توجه شود.

زیست‌ بوم‌ های کوهستانی ایران | گنجینه‌ای از تنوع زیستی و جانوری

کوه ها منشأ و منبع ذخیره ی آب و سرچشمه ی رودخانه ها هستندکه این رودها باعث توسعه و آبادانی دشت ها و جلگه هاست. مخروط دماوند، شاخص ترین چینه ای کواترنری ایران است. شروع فعالیت های آتش فشانی دماوند در عهد وورم و تشکیل مخروط آن در هولوسن صورت گرفته است. مخروط از نوع استراتوولکان و بلندترین قله در آسیای غرب و اروپاست.

از نظر سنگ شناسی اگرچه فوران های مختلف آتش فشانی دماوند از نظر ترکیب کانی شناسی و شیمیایی با یکدیگر متفاوت بوده اند ولی سنگ آن آلکالی و میزان سدیم آن بیشتر از پتاسیم است و سنگ های متنوعی پدید آورده اند که از قدیم به جدید شامل بازالت، آندزیت و تراکیت هستند، به علاوه قطعات آذر آواری شامل پونس و خاکستر در دامنه ی شرقی آن فراوان است تظاهرات گوگردی و حضور چشمه های آب گرم نشان دهنده ی ادامه ی فعالیت های دماوند است. (نظری،۱۳۹۰)

حرکت مواد مذاب از سطح زمین به بالا خروج گازهای آتش فشانی و هم چنین تغییر در شیب دامنه ی کوه های آتش فشانی اصلی ترین نشانه های احتمال رویداد آتشفشانی هستند که مهم ترین نشانه ی آن حرکت مایع مذاب (ماگما) از بخش های پایین زمین به سمت بالا به علت فشار زیاد  می باشد، حرکت گدازه های احتمالی، سیلاب های به راه افتاده، خروج گاز از دهانه ی آتش فشان، فعال بودن چشمه های آب گرم در دامنه کوه و خروج گدازه از دهانه ی آتش فشان، خاکستر ایجاد شده ناشی از انفجارات، هم چنین گازهای سمی به بروز پدیده ی آتش فشانی کمک می کند. (دلاور نجفی، ۱۳۹۰).

فعالیت آتش فشان های دماوند

جریان گدازه که از دامنه ی غربی سرازیر گردیده وارد رودخانه ی لار شده است و در مسیر آن سدی ایجاد کرده و دریاچه سدی لار را پدید آورده است. این سد به وسیله رسوبات پر گردیده و پس از شکسته شدن گدازه های سد کننده ی مزبور، جریان های آب روی آن برقرار گردید، شاهد این امر وجود تراس (پادگانه آبرفتی) در قاعده ی دامنه ی غربی دماوند است.

اندازه گیری های سن با روش کربن ۱۴ که از مواد کربن دار (چوب) موجود در این رسوبات آبرفتی به عمل آمده، حداقل سن دماوند در حدود ۳۸۵۰۰ سال تعیین شده است. با توجه به این که آثار یخچال های پلیستوسن در روی مخروط آتش فشانی از بین رفته است می توان ادعا نمود که فعالیت عظیمی که کوه دماوند را ساخته است بعد از یخ بندان عظیم یعنی در دوره ی هولوسن عمال کرده است. (2006 ,Parvaz).

بررسی فرضیه فوران آتش فشان دماوند

 مخروط آتش فشانی دماوند از تیپ «استراتوولکان» است و فوران گازهای گوگردی به ویژه در بخش جنوبی دهانه وجود دارد. اکنون آتش فشان دماوند در مرحله ی نیمه فعال به سر غربی سرازیر و میبرد و وجود چشمه های گوگردی و آب گرم که در جنوب شرقی کوه قرار دارند، نشانی از این فعالیت است آب این چشمه ها گاهی دمایی در قرار میدهد.

۷۰ تا ۸۰ درجه سانتی گراد دارند چشمه های -آب گرمی نیز در دره ی اسک و لاریجان وجود دارد که ضخامت زیادی از سنگ های آهکی متخلخل کوه دماوند تراورتن بر جای گذاشته اند. در برخی از سال ها از جمله در سال ۱۳۸۶ از قله ی دماوند دود و بخارهایی خارج شده است که بعضی از افراد به اشتباه آن را علائم آغاز فعالیت این آتش فشان   می دانند اما در واقع در سال های پربارش با نفوذ آب به درون قله و مواجه شدن با  سنگ های داغ، جریانی از بخار آب از دهانه ی قله خارج می شود و هیچ ربطی به  فعالیت های آتش فشانی ندارد.

کارشناسان فرضیه ی احتمال فعال شدن آتش فشان دماوند را در صورت وقوع زلزله بیان نموده اند. و علت آن را به لرزه درآوردن ماگما ربط داده اند اما اثبات نشده است (مدیر سازمان زمین شناسی). دماوند آتشفشان فعالی نیست. اما گرم شدن چشمه های اطراف آن و شکستگی زمین های دامنه اطلاعات اولیه ای است که تنها وجود احتمالات را تأیید می کند، اما خروج گازهای پراکنده، بزرگ ترین داده ای است که تنها با شناسایی نوع مواد تشکیل دهنده ی آن، احتمال فوران را به یقین  تبدیل می کند نتیجه ای که فقط با رسیدن به نزدیکی قله ی غران دماوند به دست می آید.

تلفات احتمالی فوران آتش فشان دماوند

تلفاتی که بر اثر جریان های گدازه و جریان های گلی (لارها) پرتاب خاکستر و ابرهای سوزان باعث طبیعی دامنه های مرگ و میر ساکنان نزدیک به قله های آتش فشانی می شوند و تقریباً شرایط زنده ماندن و رها شدن از آن را غیر ممکن می کند.  جریان گدازه های آتش فشان دماوند از دامنه ی غربی سرازیر و وارد رودخانه لار  می شود. در کنار این شرایط متصاعد شدن گازهای سمی هنگام فعالیت نیز شرایط آب و هوایی منطقه را تحت تأثیر قرار می دهد.

جایگاه تاریخی دماوند

کوه دماوند از قبل و نیز ابتدای ورود اقوام آریا نقش آفرین بوده است. کوهی که در دورانی از عمر زمین، منطقه ای استوایی بوده که خط استوا از آن عبور کرده است و جنگل های استوایی روزی فلات ایران را فرا گرفته بودند اما اکنون در کنار کویر و جنگل های هیرکانی آرامیده است. کوه دماوند این پهلوان طبیعت ایران گویی پشتیبان و نگهبان سرزمین و مردم ایران است. هم چنین جایگاه ویژه ای در اساطیر ایران دارد.

بیشترین شهرت آن، در به بند کشیدن ضحاک توسط فریدون درون غاری در دل دماوند است. در اساطیر چنین آمده که ضحاک تا آخرالزمان در آن جا زندانی است تا زمانی که بند بگسلد و کشتن خلق را آغاز کند و سرانجام به دست گرشاسب کشته شود. اکنون نیز مردم ساکن روستاهای اطراف دماوند بر این عقیده هستند که ضحاک درون غاری ناشناخته در دماوند زندانی   است و گویند برخی صداها که از کوه شنیده می شود، مربوط به ناله های ضحاک است.

جاذبه های توریستی دماوند

بر فراز قله دماوند از یک سو کویر ایران و از طرف دیگر دریای مازندران و در زیر پای خود رشته کوه های البرز را می بینیم. آن جا است، که زیبایی دماوند دو چندان می شود. از نظر جاذبه های طبیعی، دامنه های دماوند بی نظیر است. چشمه های آب گرم و معدنی بی شمار، دره های زیبا و سرسبز هم چون دره ی اسک، دره ی پلور، دره ی گل زرد و غیره. از همه جذاب تر عسل دماوند یا عسل چهل گیاه دماوند از محصولات لذیذ دامنه های دماوند است.

چشمه های مهم آب گرم و معدنی دامنه های دماوند شامل آبعلی، آب اسک، آب لورا و آب گرم است. یخچال های معروف کوه دماوند یخچال سیوله، یخچال دوبی سل و یخچال عروسک ها در جبهه شمالی و یخچال یخار در جبهه ی شمال شرقی می باشد.

روز ملی دماوند

نخستین بار، به پیشنهاد حسین عبیری گلپایگانی، کُنشگر محیط زیست، در مرداد ماه ۱۳۸۳ یک برنامه صعود به دماوند از چند مسیر، با هدف نام گذاری یک روز به نام «روز ملی دماوند» از سوی هیأت کوه نوردی استان تهران و با حضور کوه نوردان گروه های کوه نوردی تهران برگزار شد.

در آن برنامه، عباس محمدی پیشنهاد داد که سیزدهم تیر ماه را که از گذشته های دور، در ایران «جشن تیرگان» خوانده می شده است، به عنوان روز ملی دماوند معرفی کنیم. از سال ۱۳۸۴ به بعد انجمن کوه نوردان ایران، در نزدیک ترین جمعه به سیزدهم تیرماه، همایشی در شهر رینه برگزار کرده است، که این همایش ها از سال ۱۳۹۰ با شکل گیری انجمن دوست داران دماوند کوه و مشارکت آنان در برگزاری، صورتی باشکوه تر و پرمخاطب یافت.

 در چند سال گذشته، نه تنها «جشن دماوند» در رینه، بلکه در چند نقطه ی دیگر از کشور هم به صورت های گوناگون برگزار شده و نقش مؤثری در جلب توجه همگان به اهمیت دماوند  (و به طور کلی کوه های کشور) داشته است.

منابع مورد استفاده

۱ – جعفری، محمد احیای مناطق خشک و بیابانی (عضو هیئت علمی دانشگاه تهران).

۲- نظری، سامانی، علی اکبر (عضو هیئت علمی دانشگاه تهران).

3- مدیر سازمان زمین شناسی

Parvaz, 2006-4

5-www.pezhvak.com.198 december, 2007. http://www.niazemarkazi.com/article/-6

pdf/10001314.html