توسط : نوشته ی خیرالله خیرالهی
از مجموعه مقالات نخستین همایش ملی دماوند کوه ۹ تیرماه ۱۳۹۱، انجمن دوستداران دماوند
چکیده دماوند در آستانه فرسایش: تقابل صنعت و طبیعت در بلندترین قله ایران
اذعان میکنم پیشترها که جوان بودم و کم تجربه و تنها اثرات سازنده نتایج مثبت حرفه ام را میدیدم و با عنوان رشته و تخصصم یعنی مهندسی راه و ساختمان بیشتر مأنوس بودم تا مهندسی عمران به تدریج که با مسائل زیست محیطی آشنا شدم و به اهمیت حفظ و پایداری طبیعت پی بردم عنوان مهندسی عمران را درست تر و دقیقتر یافتم چرا که اگر از مهندسی راه و ساختمان، احداث راه و ساخت بنا و ساختمان مستفاد گردد از مهندسی ،عمران عمران و آبادانی و توسعه ی پایدار انتظار می رود.
مقدمه ای بر تقابل صنعت و طبیعت در بلندترین قله ایران
دماوند قله سرفراز رشته کوه البرز – نماد ملی ایران و بلندترین قله ایران و دامنه های زیبای آن در سال های اخیر از چند ناحیه در معرض آسیب قرار گرفته است از چرای بی رویه ی دام تا صعود غیر ورزشی و نامتعارف و مخرب چند هزار نفره احداث جاده و ساخت و ساز غیر مجاز در ارتفاعات و بدتر از همه برداشت وسیع پوکه معدنی از دامنه های آن. مورد اخیر به ویژه به لحاظ حرفه ام به عنوان مهندس عمران با دغدغه ی زیست محیطی ام پارادوکسی از علاقه به حرفه و تأسف و تأثر از نقش این حرفه در تخریب طبیعت ایران انگیزه ی ارائه ی مطلبی است که خلاصه ی آنان تقدیم می گردد.
مرحوم دکتر معین ساختمان را به معنی بناکردن وضع کردن و خلقت آورده اما عمران را آبادانی، آبادی آباد کردن و تمدن تعریف کرده است. بنا کردن، می تواند همراه با تخریب باشد اما آبادی و تمدن تخریب را تداعی نمی کند.
به اعتبار ۳۶ سال تجربه و کار مهندسی بر این باورم که بی هیچ تردیدی هر بنایی که احداث می شود کم و بیش با تخریب همراه است این در طبیعت ساخت و ساز است هم به لحاظ نیاز به قرضه ی مواد و مصالح اولیه و هم دپو و تخلیه ی ضایعات.
اما انسان متفکر و متمدن امروز به مرحله ای از رشد علمی و پیشرفت تکنولوژی رسیده است که توسعه ی پایدار را از عمران و آبادانی تحصیل نماید. البته توسعه پایدار هم لزوماً آبادانی صرف و بدون تأثیرات منفی بر طبیعت و محیط زیست نیست اما می توان با بهینه سازی تخریب آن را به حداقل رساند یعنی بهترین و بیشترین محصول با کمترین خرابی و ضایعات (با بهترین مصرف و استفاده از بازیافت)
رشد فزاینده جمعیت مستلزم توسعه ی حمل و نقل و ارتباطات موجب احداث و توسعه ی راه ها است زندگی سالم و رفاه اجتماعی مستلزم نیازمندی هایی است که باید از منابع طبیعی تأمین گردد، خوراک، پوشاک، مسکن انرژی و حمل و نقل و دیگر نیازهای انسان در طبیعت فراهم می شود که لاجرم با دخل و تصرف در طبیعت همراه است.
استفاده ی طبیعی از طبیعت بدون فرسایش و خود ترمیمی به واسطه ی کثرت جمعیت و وسعت استفاده شده و تأمین نیازهای بشر نه در فضای مجازی بلکه از منابع طبیعی و محیط زیست امکان پذیر است. اما تخریب طبیعت و اختلال در اکوسیستم و محیط عمدتاً ناشی از بهره برداری بی رویه و غیر ضروری و بی مبالاتی و بعضاً سوء استفاده معدودی سودجو است.
تخریب و نابودی بسیاری از فضاهای زیست محیطی نظیر دریاچه ی اورال، بختگان، هامون ارومیه …. هیچ یک به طور طبیعی و بدون مداخله ی بشر صورت نگرفته است و بیشک ناشی از جبر در احداث ابنیه ی مخرب آن نیز نبوده است.
تنها الگوی توسعه پایدار توسعه ای است که انسان نه به صورت بهره برداری صرف و بی مسئولیت بلکه به عنوان جزیی از یک سیستم پایدار در کنار طبیعت از مواهب آن بهره گیرد. و با برنامه ریزی و ساماندهی و تنظیم نیازهای خود با امکانات و مقدورات محیط طبیعی با آن سازگار گردد.
یکی از مصادیق بارز استفاده ی غیر اصولی و مخرب از طبیعت برداشت پوکه معدنی از دامنه های دماوند است که به عنوان مصالح سبک مورد نیاز در صنعت ساختمان مورد بهره برداری است. استفاده از مصالح سبک در سال های اخیر به ویژه با توسعه ی عمودی شهرها و احداث بناهای بلند مرتبه اهمیت و کاربرد روزافزن در صنعت ساختمان پیدا کرده است ضرورت سبک سازی و تقلیل وزن سازه ها به عنوان یکی از بهترین پارامترهای مؤثر در پایداری ساختمان ها در مقابل زلزله کاربرد مصالح سبک را به درستی مورد توجه طراحان و مهندسی قرار داده است.
از این رو انواع مصالح سبک ساختمانی که ضمن از تأمین مشخصات فنی وزن ساختمان را به حداقل برساند از مرحله ی تحقیقاتی و آزمایشگاهی گذشته با تنوع تولید به تولید انبوه رسیده است و خوشبختانه بعضاً با اخذ تأییدیه از مراجع ذی صلاح نظیر دفتر تحقیقات ساختمان و مسکن وارد بازار مصرف شده .است از جمله این تولیدات بتن سبک با نام تجاری فوم بتن است که با مشخصات فنی مناسب برای مصارف کف سازی و شیب بندی در طبقات و بام ساختمان قابل استفاده است.
این جانب در بدترین شرایط جوی (زمستان گذشته) در اجرای شیب بندی بام امامزاده عبداله (ع) آمل به جای استفاده از پوکه معدنی که دارای وزن مخصوص اسمی ۶۰۰ کیلوگرم بر متر مکعب است اما بیش از یک هزار کیلوگرم وزن دارد از فوم بتن که ترکیبی از مواد حباب زا، سیمان و آب و بسیار سبک تر از پوکه ی معدنی و هزینه ای معادل پوکه ی (معدنی استفاده نموده ام وزن مخصوص دو نمونه از فوم اجرا شده در بام امام زاده عبداله ۵۴۰ کیلوگرم در متر مکعب معادل ۶۰% وزن کف سازی با پوکه معدنی شده است به عبارت دیگر با ۴۰% تقلیل وزن با همان هزینه ی پوکه ی معدنی.
ناگفته نماند ضعف نه چندان مهم دیر گیر بودن فوم بتن می تواند زمینهی تحقیقات محافل علمی و دانشگاهی (از جمله پایان نامه ی دانشجویی) با راه حلهای مناسب مرتفع گردد.
ماده ی اصلی فوم بتن (ماده ی پلیمری حباب زا) و از مشتقات نفتی است که به وفور و نسبتاً ارزان در دسترس است و استفاده از آن نه تنها هیچ گونه تأثیرات منفی زیست محیطی ندارد بلکه به لحاظ تأثیری که در تقلیل وزن و سبک سازی ساختمان دارد موجب کاهش مصرف سایر مصالح از جمله فولاد سیمان و شن و ماسه مالاً کاهش هزینه ی ساختمان می شود.
جایگزینی تولیدات و فرآوردههای صنعتی و استفاده از نوآوری صنعت ساختمان از جمله فوم بتن قطعاً موجب تقلیل خسارت به طبیعت و آسیب به محیط زیست خواهد شد و این همان بهینه سازی و اصلاح الگوی مصرف است که باید به طور جدی در دستور کار مدیران و مسئولین و حرفه مندان قرار گیرد.
دماوند اگرچه بر کوهی عظیم و حجیم استوار است اما اگر به این بدنه ی حجیم، در مقیاس وسیع رخنه شود، آن چنان که هم اینک روزانه بیش از ۵۰۰ کامیون معادل ۸۰۰۰ متر مکعب (سالانه حدود ۳ میلیارد متر مکعب) پوکه معدنی از بدنه آن برداشت می شود که متأسفانه هم چنان در حال گسترش است قطعاً در در از مدت دچار آسیب هایی می شود که علاوه بر تخریب موضعی می تواند مشکلاتی نظیر لنداسلاید و لغزش کوه را موجب گردد.
شکوه و عظمت دماوند تنها در ارتفاع ۵۶۷۱ متری قله سرفراز آن نیست بلکه طبیعت زیبای دامنه های آن نیز به عنوان بخشی از این نماد ملی مورد توجه و علاقه ی دوستداران آن است.
برداشت پوکه معدنی با توجه به وجود مصالح مشابه ابداً توجیهی ندارد و باید فوراً متوقف گردد. مجاز یا غیر مجاز بودن معادن پوکه معدنی تنها یک امر حقوقی است و مراد دوستداران دماوند متوقف کردن معادن غیر مجاز نیست بلکه تجدید نظر در اصل مجوز برداشت پوکه معدنی با وجود مصالح جایگزین که به سادگی و فراوانی در دسترس قرار دارد مورد تقاضا است.
دماوند را نه به عنوان یک قله بلکه آن چنان که انجمن دوستداران دماوند به درستی می نامند «دماوند» کوه قله و دامنه های آن را حفظ کنیم.
