اکو موزه یعنی چی :

اکو موزه یعنی موزه هایی که در فضای گسترده و در اندازه ی واقعی شکل بگیرند…. که در آن ماهیت و هویت بارز و ارزنده ی یک منطقه به نمایش گذاشته م شود.

اکو موزه کوه دماوند :

طرح پیشنهادی : مرتضی حدادیان. کارشناس موزه داری ، کتابخانه و موزه ی مجلس شورای اسلامی، تهران، میدان بهارستان. (از مجموعه مقالات نخستین همایش ملی دماوند کوه ، 9 تیر ماه 1391، انجمن دوستداران دماوند)

چکیده:

امروزه بخش گسترده و قابل توجهی از منابع طبیعی و محیط زیست بشر، تا مرحله ی نابودی دچار سوء مدیریت شده است.

اگر به مفهوم و کارکردهای اکوموزه و نقش آن در پایداری محیط زیست توجه شود، میتوان نتیجه گرفت اکوموزه و ساختار تشکیل دهنده ی آن، بهترین روش برای عملی کردن توسعه ی پایدار در مناطق گوناگون است؛ زیرا اکوموزه سازمانی است که ارزشهای میراث طبیعی و فرهنگی را ارج می نهد و سبب نگهداری و پیشرفت آن می شود؛ اکوموزه ارائه روابطی را در نظر دارد که انسان با پیرامون خود برقرار کرده و میکند و میراث و خاطره ی طبیعت ،تاریخ ،فرهنگ و صنعت را ارج می نهد و به حفاظت و نمایش آنها در یک موزه ی زنده می پردازد.

با توجه به تعریف ،اهداف ساختار و کارکردهای گوناگون اکوموزه، در این پژوهش سعی شده است برای پرداختن به موضوع مهم تخریب و سوء مدیریت در محدوده ی کوه دماوند طرحی پیشنهاد شود که با پیگیری اهداف و برنامه های آن به هدف کلی طرح که همان توسعه ی پایدار در این منطقه است کمک مؤثری شود و الگویی باشد برای توسعه ی پایدار در دیگر مناطق و همچنین حفظ ارزش های طبیعی و فرهنگی.

مقدمه:

کوه دماوند، جایگاه یکی از بی نظیرترین ارزش های طبیعی انسانی موجود در کشورمان است. این کوه در جنوبی ترین بخش از شهرستان آمل واقع شده. این منطقه همانند بسیاری از مناطق بکر و زیبای طبیعت ایران از گزند آسیبها در امان نبوده، از این رو لازم است برای نگهداری از طبیعت و محیط زیست بی نظیر این منطقه و همچنین ارتقای جوامع محلی، حرکتی جدی آغاز شود تا از ادامه ی آسیب ها جلوگیری شده و بتوان ارزشها و میراث طبیعی و فرهنگی منطقه را احیا کرده و توسعه بخشید و در نهایت به توسعه ی پایدار در منطقه منجر شود.

در طرح اکوموزه ی کوه دماوند، محدوده ی جغرافیایی مشخصی مدنظر است که ارزشهای طبیعی و انسانی گوناگونی را در خود جای داده و از جنبه های مختلف، دارای اهمیت فراوانی میباشد. اکو موزه ی کوه دماوند در نظر دارد، تمامی این ارزشها را، با توجه به تعریف و کارکردهای اکوموزه و با پیگیری هدفها و برنامه های آن، از تهدیدهای موجود در منطقه دور نگه دارد و با احیا و توسعه ارزشها برای بقای حیات و تداوم میراث منطقه، گامی مفید برداشته و راه را برای بهره برداری های اصولی و هدفمند از پتانسیل های منطقه هموار کند.

با توجه به پیدایش مبحث نوظهور اکوموزه در دانش موزه داری، بهترین گزینه برای ایجاد توسعه ی پایدار در یک منطقه، تأسیس اکوموزه میباشد که همین مسأله مهم ترین دلیل انتخاب موضوع این پژوهش است. این طرح در نظر دارد تا یک متولی و مدیریت منسجم برای اجرای برنامه های توسعه پایدار در سطح منطقه ی مورد نظر پیشنهاد دهد، به طوری که تمامی فعالیتها به صورت اصولی و هماهنگ با اهداف و ساختار اکوموزه ادامه یابد که مطمئناً نتیجه ای مطلوب تر، مفیدتر و سریعتر از وضع کنونی به دنبال خواهد داشت.

تعریف و مفهوم اکوموزه :

اکوموزه در تعریف لغوی یعنی موزه هایی که در فضای گسترده و در اندازه ی واقعی شکل بگیرند تفاوت اصلی اکوموزه با موزههای سنتی این است که در اکوموزه آثار در جایگاه اصلی خودشان قرار می گیرند و به نمایش گذاشته میشوند (طالبی، ۱۳۸۲). بنا به تعریف دایرةالمعارف جهانگردی اکوموزه یک سایت طبیعی زنده است که در آن ماهیت و هویت بارز و ارزنده یک منطقه به نمایش گذاشته میشود و جوامع محلی از طریق آن میراث فرهنگی یا طبیعی خود را با هدف دستیابی به توسعه ی پایدار معرفی، تفسیر، مدیریت و حفاظت میکنند.

اکوموزه که به صورت موزه ی مکان و زمان نیز تعریف شده است، به صورت همزمان نشان دهنده ی تغییرهای مکانهای گوناگون با توجه به بُعد همزمان و تفسیرهای یک مکان در دوره های گوناگون زمانی از بعد تحولهای زبانی یک ملت در دوره های مختلف تاریخ است. اکوموزه بیانگر رابطه بین انسان و طبیعت در زمان و مکان یک منطقه ی خاص است و مجموعه ای از دستاوردهای علمی و فرهنگی یک گروه از مردم را تشکیل میدهد که این مردم میتوانند خود را در آن ببینند (ری، یل ۱۳۸۲).

اکوموزه ، موزه ای است که در برنامه خود محیطی را می گنجاند و انسان در آن زندگی میکند؛ همچنین ارائه ی روابطی را در نظر دارد که انسان با پیرامون خود برقرار کرده و می کند و دریچه ای به سوی آینده ی آن می گشاید. واژه ی پیرامون میتواند هم شامل محیط طبیعی و هم محیط اجتماعی باشد. محیط طبیعی در اکوموزه می تواند هم محیط  وحش باشد که انسان بدون دخالت در آن، از آن بهره برداری میکند و هم میتواند محیطی باشد که از فعالیتهای انسان پدید آمده باشد، مانند محیط روستایی یا صنعتی و یا محیطی که از ترکیب این دو پدید آمده باشد (کریمی، ۱۳۷۴).

از آنجا که فلسفه ی اکوموزه در ادامه جنبش های توسعه ی پایدار و جهانی شدن میراث شکل گرفته است، هدفهایش در جهت پایداری و بهبود زندگی مردم محلی است فلسفه و ایجاد اکوموزه با گستره ای از هدفهای متفاوت در هم آمیخته شده که شامل حفاظت از طبیعت و میراث فرهنگی، در جهت ایجاد گردشگری پایدار و تحول اقتصادی مناطق روستایی است. یک اکوموزه روشی پایدار برای حفظ و تعبیر جوامع است و میراث را برای ایجاد توسعه ی پایدارحفظ می کند.

ساختار اکوموزه ها:

اکوموزه ها شامل ۵ ساختار اصلی می باشد که

عبارتند از:

۱- ساختار مدیریتی – نهادی

۲- ساختار اجتماعی فرهنگی

۳- ساختار زیست محیطی – اکولوژیک

۴- ساختار اقتصادی

5- ساختار کالبدی – .فضایی. (حبیبی زاده، ۱۳۸۹)

طرح پیشنهادی اکوموزه ی کوه دماوند:

طرح پیشنهادی اکوموزه ی کوه دماوند طرح اکوموزه ی دماوند براساس ۲ عامل اصلی شکل گیری آن ، یعنی:

الف) هدف

ب) ساختار اکوموزه

طراحی شده است؛ یعنی برنامه ها و طرح هایی که برای این اکوموزه در نظر گرفته شده، در ساختاری که برای آن طراحی شده، جای می گیرند و اجرا می شوند، تا اهداف تعریف شده برای آن، تحقق یابند.

الف) هدف اکوموزه ی کوه دماوند:

مهمترین هدف از ایجاد اکوموزه ی کوه دماوند، برقراری توسعه پایدار در این منطقه میباشد؛ البته توسعه ی پایدار یک هدف اصلی است که با در نظر گرفتن و پیگیری اهداف فرعی دیگری که در زیر مجموعه ی آن هدف اصلی جای می گیرد، به همان هدف اصلی توسعه پایدار دست خواهد یافت. هدف های فرعی که در ادامه آورده شده اند، در واقع همان زیر مجموعه ها و برنامه های دیگر برای رسیدن به هدف اصلی توسعه پایدار در منطقه می باشند که عبارتند از:

۱ – شناسایی ،احیاء ، نگهداری، معرفی و توسعه ی تمامی ارزشهای طبیعی و انسانی و همچنین، استعدادها و پتانسیلهای موجود در منطقه.

۲- ایجاد مشارکت و همکاری نزدیک و منسجم بین تمامی نهادهای دولتی و غیردولتی در منطقه و همچنین در بین اهالی برای پیش بردن اهداف اکوموزه و استفاده ی بهینه از منابع مالی، انسانی و… در منطقه.

3- تلاش برای بهره برداری اصولی و هدفمند از تمامی ارزشهای گوناگون موجود در منطقه.

۴- تبدیل منطقه به کانون و قطب فعالیتها، برنامه ها و امور مرتبط با طبیعت و محیط زیست در سطح ملی، با همکاری و مشارکت سازمانها و افراد گوناگون (تبدیل منطقه به قطب و نماد طبیعت ایران )

۵- ایجاد مرکزیتی برای گردآوری، نگهداری و تبادل اطلاعات مربوط به منطقه در تمامی موضوع ها و همچنین ایجاد ارتباط گسترده با مکانها و مراکز مشابه در سطح جهانی.

6- انجام فعالیت های آموزشی مرتبط با موضوع های اکوموزه

7- انجام فعالیتهای پژوهشی گوناگون مرتبط با موضوع ها و همچنین و حوزه های مختلف این اکوموزه

8- رونق صنعت گردشگری در منطقه و همچنین تبلیغات موثر به منظور جلب گردشگران و طبیعت گردان داخلی و خارجی برای بهره برداری درست وهدفمند از ارزشهای موجود در محدوده ی اکوموزه

۹- فراهم کردن زمینه برای ثبت اثر ملی کوه دماوند در فهرست جهانی میراث طبیعی. و نیز ارسال مدارک مستند به اتحادیه ی جهانی کوه نوردی UIAA و دیگر مراجع بین المللی در راستای به ثبت رساندن قله ی دماوند به عنوان میراث کوه نوردی جهان، به دلیل داشتن سابقه ی نخستین و کهن ترین کوه مرتفع و صعود شده ی دنیا در سال ۲۱۴ خورشیدی برابر با ۸۳۵ میلادی در زمان حکومت ی اسپهبد مازیار بر خطه طبرستان . (داوود محمدی فر) 

۱۰ – ایجاد زمینه ای برای درک نظم، پیچیدگی ها و زیبایی های طبیعت، توسط مخاطبان گوناگون و راهنمایی آنها در جهت استفاده بهره برداری های مناسب از طبیعت.

۱۱ – ارتقای نحوه ی تفکر و زندگی مخاطبین برپایه ی ارزشهای طبیعی و آگاهی دادن نسبت به این که طبیعت چه تأثیرات مثبتی بر زندگی و سرنوشت بشر میتواند داشته باشد.

۱۲ – شناسایی و بررسی چالش ها، مشکلات و کمبودهای موجود در منطقه و همچنین پیگیری برنامه ریزی و اقدام جدی و موثر برای رفع آنها

۱۳ – بهبود و ارتقای وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم بومی منطقه.

۱۴- زیر پوشش قرار دادن تمامی مخاطبان از نظر ( سن، تحصیلات، توانایی های جسمی و… )

ب) ساختار اکوموزه ی کوه دماوند:

اینک با توجه به هدف اکوموزه ها و همچنین با توجه به تعریف، کارکرد و ساختار اکوموزه طرح پیشنهادی اکوموزه ی کوه دماوند در این ۵ ساختار گنجانده میشود:

1- ساختار مدیریتی – نهادی:

این ساختار شامل سیاستگذاری ها و تدابیر گوناگون در زمینه ی مدیریت اکوموزه می باشد. ساختار مدیریتی – نهادی اکوموزه ی کوه دماوند در نظر دارد تا هدفهای کوچک و بزرگ و هدف های کوتاه مدت و بلندمدت در نظر گرفته شده برای اکوموزه و منطقه را، به گونه ای مدیریت کند که بتوان به بهترین نتیجه ها دست یافت؛ در واقع با ارائه ی راهکارهای جدید و به روز و همچنین منسجم کردن و یکپارچه نمودن کل فعالیتهایی که در سطح منطقه توسط نهادهای مختلف در حال انجام است، به خوبی می توان به هدف کلی اکوموزه که همان توسعه ی پایدار است، دست یافت.

2- ساختار اجتماعی – فرهنگی:

مهمترین اقشاری که در توسعه ی منطقه دخالت دارند و سهیم هستند مردم بومی و گردشگران منطقه هستند. پس لازم است که برای توسعه ی جامعه ی موردنظر و گسترش هویت اجتماعی و ارزشهای موجود، با برنامه های از پیش تعیین شده، اقدامات مؤثری در این زمینه انجام داد.

3- ساختار زیست محیطی – اکولوژیک:

پایداری و نگهداری طبیعت، پایداری و بقای محیط زیست انسان و خود انسان را به همراه خواهد داشت. برای تداوم بقای طبیعت و محیط زیست منطقه نیز، باید برنامه هایی اصولی تدوین شود تا با اجرای آنها بتوان به این امر دست یافت این برنامه ها باید توسط سازمانهای مرتبط ، مردم بومی، علاقه مندان طبیعت و با نظارت و هدایت اکوموزه تدوین و اجرا شوند.

۴- ساختار اقتصادی:

ساختار اقتصادی اکوموزه، یکی از مهمترین بخش های آن است؛ زیرا استحکام و پایداری جامعه و مجموعه روابط بین آن، زمانی تداوم می یابد که ساختار اقتصادی و معیشتی جامعه، روند عادی خود را بگذراند و مشکل مهمی در آن وجود نداشته باشد. از این رو یکی از مهمترین وظیفه های اکوموزه، حفظ ساختار مناسب اقتصادی جامعه ی زیر پوشش خود است که با ارایه ی راهکارهای کارشناسی شده امکان پذیر خواهد شد.

۵- ساختار کالبدی – فضایی:

مطابق ساختار کالبدی – فضایی اکوموزه ها، ساختار کالبدی اکوموزه ی کوه دماوند نیز از ۵ بخش اصلی تشکیل شده است:

الف) قلمروی اکوموزه

ب) مرکز و هسته ی اکوموزه

پ) شاخصه ها و آثار منطقه

ت) شبکه ی راههای دسترسی

ث) مسیرهای گردشگری و بازدید.

که درادامه تشریح خواهند شد.

الف) قلمروی اکوموزه:

قلمروی اکوموزه همان محدوده ای است که برای انجام فعالیتهای اکوموزه در نظر گرفته شده است. قلمروی اکوموزه ی کوه دماوند شامل اثر طبیعی ملی کوه دماوند به علاوه ی کوهپایه های آن است. در این پژوهش حریم تعیین شده برای کوهپایه های دماوند به این شرح است: از سمت شمال، تا روستاهای ناندال، میان ده و رزان، از سمت جنوب تا جاده ی هراز، از سمت شرق تا جاده هراز و از غرب تا رودخانه ی دلی چای.

ب) مرکز و هسته ی اکوموزه:

مرکز و هسته ی اکوموزه ی کوه دماوند در واقع محل هدایت و مدیریت برنامه ها و امور مختلف اکوموزه است؛ به جز این، بازدیدکنندگان و مخاطبین گوناگون برای دریافت اطلاعات مورد نیاز و همچنین گردش در محدوده ی اکوموزه، به این مکان نیز مراجعه میکنند و نیازهای گوناگون خود را رفع میکنند. به چند دلیل، بهترین مکان برای تاسیس هسته ی اکوموزه، در پلور می باشد:

• پلور نزدیکترین مکان آباد در قلمرو اکوموزه نسبت به شهر تهران است.
• پلور یکی از مکانهای شناخته شده برای گردشگران است. از جمله نقطه ی آغازین صعود به کوه دماوند از جبهه ی غربی و حتی جبهه ی جنوبی، محل دشت شقایق  و در سر راه دسترسی به سد لار و پارک ملی لار است.
• پلور بر سر راه اصلی تهران – شمال (جاده ی هراز) قرار گرفته است و تردد زیادی در این مسیر وجود دارد.

بنابراین افراد زیادی را میتوان به سمت اکوموزه جلب کرد.

پ) شاخصه ها و آثار منطقه:

شاخصه های اکوموزه در واقع همان عناصر اکوموزه و هستند که در مکانهای مختلف اکوموزه پراکنده اند و اکوموزه سعی در معرفی آنها دارد و بازدیدکنندگان را به سوی آنها راهنمایی میکند.

بعضی از برجسته ترین شاخصه ها عبارتند از: مخروط آتشفشانی کوه دماوند، مسیرهای صعود و پناهگاه های آن، آبشار یخی، یخچال ها، تپه ی گوگردی، دهانه ی آتشفشان و دریاچه یخ زده ی آن، کله قندی های برفی، روستاهای کوهپایه ای کوه دماوند، اقلیم و شرایط جوی کوه دماوند و پدیده های حاصل از آن از جمله کلاهک ابری دماوند و اسطوره دماوند و تاریخ بناهای تاریخی و کوه دماوند در متن های تاریخی. فوران بخار گوگرد، سنگ گوگرد و گوگرد متبلور، رودخانه ها، چشمه ها و آبهای معدنی، پوشش گیاهی و جانوری منطقه، چشم اندازهای گوناگون.

ت) شبکه ی راههای دسترسی اکوموزه:

شبکه ی راههای دسترسی و ارتباطی اکوموزه ی کوه دماوند همان مسیرهایی است که اکنون برای دسترسی به این مناطق و در داخل محدوده استفاده می شود. برای دسترسی به کوه دماوند باید از شاهراه اصلی این منطقه یعنی جاده هراز استفاده کرد جاده ی هراز از تهران آغاز و به آمل ختم می شود. این جاده از جنوب غربی تا شمال شرقی کوه دماوند را دور میزند و همه ی راههای فرعی منتهی به مسیرهای صعود از این جاده منشعب می شود. راه های فرعی عبارتند از: جاده ی پلور به رینه، برای دسترسی به جبهه ی جنوبی و غربی، و جاده ی کهرود به ناندال برای دسترسی به جبهه شمالی کوه دماوند

ث) مسیرهای گردشگری و بازدید:

بعضی از مهمترین مسیرهای گردشگری در سطح اکوموزه ی کوه دماوند عبارتند از:

۱- مسیر گردشگری داخل تک تک روستاهای کوهپایه ی دماوند.

۲- مسیر پلور – گزانه

3- مسیر پلور – دریاچه سد لار

۴- مسیر کهرود – ناندل

۵- مسیرهای دوچرخه سواری

۶- مسیر گردش کامل در پیرامون دامنه ی کوه دماوند

۷- مسیرهای صعود به کوه و قله دماوند.

منابع مورد استفاده:

۱ – حبیبی زاده ز ۱۳۸۹ اکوموزه، انسان و بوم چاپ نخست انتشارات ایران شناسی.

۲- ری یل، ب. ۱۳۸۲ اکوموزه گنجینه ی زیست محیطی، مجله ی موزه ها.

3- طالبی، ف. ۱۳۸۲ موزه ی مساکن روستایی گیلان، مجله ی موزه ها.

۴- کرمی ،آ .۱۳۷۴ ،اکوموزه، مجله ی موزه ها.