توسط : جدول تاکسونومی فک خزری
| سلسله | Animalia | جانوران |
| شاخه | Chordata | طنابداران |
| رده | Mammalia | پستانداران |
| راسته | Carnivora | گوشتخواران |
| خانواده | Phocidae | فک ها |
| جنس | Pusa (Phoca) | فک |
| گونه | Pusa caspica | خزری |
| نام عمومی | Caspian seal | فک خزری |
ریخت شناسی فک خزری
فک خزری نیز همانند دیگر اعضای این خانواده دارای بدنی دوکی شکل است. دست ها (باله های سینه ای) در دو طرف سینه قرار دارد؛ این باله ها کوتاه و پره دار است و با دارا بودن 5 انگشت و ناخن بلند سبب حفظ تعادل جان دار می شود.
پاها (باله های عقبی) بلند، کشیده، پره دار با 5 انگشت و ناخن کوتاه هستند که در قسمت عقب بدن و در امتداد دم قرار دارند. وجود این باله ها موجب سازگاری فک ها برای حرکت در آب شده است. اگرچه در خارج از آب، آن ها به سختی قادر به حرکت هستند اما در داخل آب با استفاده از این باله ها می توانند به سرعت شنا کنند. (ضیایی، ۱۳۸۷؛ دفتر محیط زیست دریایی، ۱۳۸۲؛ فیروز، ۱۳۷۸؛ ضیایی، ۱۳۷۵).
فک ها در هنگام تولد وزنی معادل ۳ تا ۴ کیلوگرم و طولی معادل ۶۵ سانتی متر دارند در زمان شیرخوارگی وزن آن ها به ۲ برابر افزایش می یابد بلوغ جنسی فک ها در ماده ها ۵ تا ۷ سالگی و در نرها ۶ تا ۸ سالگی است حداکثر عمر آن ها نیز ۲۹ سال در ماده ها و ۲۶ سال در نرها است. ولی به طور متوسط میانگین عمر آن ها برابر با ۱۵ تا ۲۰ سال است (2002 ,.Reeves et al).
سر فک خزری کوچک و لامپی شکل بوده و دم آن ها کوتاه است این حیوان لاله گوش ندارد به) مانند سایر اعضای خانواده فوسیده Phocidae و بر خلاف خانواده اوتاریده.(Otaridae)
جمجمه فک خزری نسبتاً باریک و دراز بوده و از استخوان های نازک تشکیل شده است. جمجمه در ماده ها کوچک تر از نرهاست میانگین طول جمجمه در نرها 47/18 سانتیمتر و در ماده ها 2/17) سانتی متر است (دفتر محیط زیست دریایی، ۱۳۸۲؛ اعتماد، ۱۳۶۴).
دندان های فک شانه مانند و دارای زائده است؛ این دندان ها به سه دسته تقسیم می شوند:
- دندان های نیش که برای نگه داشتن طعمه به کار می رود.
- دندان های پشت نیش که برای فیلتر کردن آب و فرو بردن ماهی به کار می روند.
- دندان های پیش هم برای فیلتر کردن آب و هم فرو بردن ماهی به کار می رود.
تمامی سطح بدن فک ها از موهای نسبتا کوتاهی پوشیده شده است که سبب گرم شدن بدن آن ها می شود. رنگ موها بنا بر سن و فصل متغیر و اغلب به رنگ خاکستری است در بالغ ها رنگ زمینۀ ،پشت اغلب زیتونی خاکستری و پهلوها شکم، قسمت جلوی سر گونه ها و گردن خاکستری روشن با رگه هایی از زردی است رنگ باله ها و دم نیز به همین صورت است.
بر روی رنگ زمینه بدن، لکه های تیره خاکستری قهوه ای وجود دارد؛ این لکه ها در پشت بدن بیش تر و بزرگ تر است و طول آن ها به 3/5 تا 7/5 سانتی متر و عرض آن ها به ۲ تا ۳ سانتی متر می رسد در پشت سر و گردن و پهلوها، لکه ها به رنگ خاکستری متمایل به سیاه است با بالا رفتن سن رنگ بدن روشن تر و لکه ها تیره تر و زیادتر می شوند (دفتر محیط زیست دریایی، ۱۳۸۲).
در نوزادان تازه متولد شده موها نرم و کرک دار به رنگ سفید، با رگه هایی زرد رنگ است. در مرحله بعدی موها کم کم کوتاه، خشن و خاکستری تیره مایل به آبی با لکه های سیاه کم رنگ می شوند. سبیل ها به رنگ سفید مایل به زرد هستند و طول بلندترین آن ها به ۱۱ سانتی متر می رسد.
فک ها دارای ۸ ردیف سیبیل و دو طرف لبه بالا هستند و سیبیل های ردیف های میانی بلندتر و ضخیم ترند در دو طرف پیشانی و بالای چشم ها نیز موهای سیبیل مانند ب طول ۶ سانتیمتر روییده است (ضیایی، ۱۳۸۷؛ دفتر محیط زیست دریایی،۱۳۸۲)
فک ها دارای مریزان نیز هستند، در این حالت موهای بدن ریخته و به جای آن ها موهای جدید می روید. میزان ریزش این موها بسته به سن و جنس متفاوت است. موری زان در زمان های متفاوتی رخ می دهد؛ اولین موری زان یک یا دو هفته بعد از دوران شیرخوارگی صورت می گیرد و در قسمت های سر و پشت دم گردن و نیمه میانی شکم دیده می شود.
موری زان های بعدی پس از جفت گیری اواخر اسفند تا اوایل مردادماه و در بعضی از ماده ها در دوران شیردهی مشاهده می شود. به طور کلی فک ها هر ساله موری زان دارند. در زیر پوست بدن فک ها لایه نسبتا قطوری از چربی قرار دارد که بدنشان را در برابر سرما محافظت می کند.
حواس در فک ها
حس شنوایی
مطالعه روی فک ها نشان داده تمامی گونه های متعلق به خانواده فوسیده (Phocidae) فاقد گوش خارجی هستند و از قدرت شنوایی کمی برخوردارند. البته دارا بودن گوش خارجی نیز کمکی به قدرت شنوایی آن ها نمی کند، زیرا کانال شنوایی خارجی توسط یک رشته از ماهیچه های حلقوی احاطه شده سبب بسته شدن راه ورودی کانال در هنگام غوص می شود این کار باعث حفاظت از پرده داخلی در مقابل فشار ناشی از آب می گردد از این رو آن ها نمی توانند به خوبی صداها را در آب بشنوند تا از این حس در مکان یابی صوتی استفاده نمایند.
در خشکی نیز آن ها تنها قادر به شنیدن صداهای آشنا، به ویژه صدای دشمن یا صدای طعمه و پرندگان هم زیست هستند (دفتر محیط زیست دریایی، ۱۳۸۲؛ فیروز، ۱۳۷۸).
حس بویایی
در آب این حس، به دلیل بسته بودن روزنه های بینی در هنگام غوص، نقشی برای جانور ندارد، اما در خشکی این حس قوی تر است و فک می تواند توسط باد بوی دشمن را احساس کند (دفتر محیط زیست دریایی، ۱۳۸۲).
حس بینایی
تحقیقات انستیتو مکس پلنک، انستیتو آلفرد وگنر و دانشگاه لوند در سوئد نشان داده که فک ها فقط دارای یکی از پوشش های لنزی شکل روی عدسی چشم هستند؛ به همین دلیل آن ها کور رنگ به شمار می آیند. مطالعات نشان می دهد که فک ها قادر به دیدن و رنگ آبی نبوده و با داشتن فقط یک لایه لنزی روی چشم تنها قادر به دیدن رنگ سبز هستند؛ به همین علت تمایز رنگ های دیگر برای آن ها غیر ممکن است.
لذا فک ها بدون داشتن لایه لنزی جهت تشخیص رنگ آبی قادر نخواهند بود که میزان ورودی نور و شدت و میزان تأثیر آن بعد از برخورد با نقطه مقابل خود را مورد سنجش قرار دهند فک ها جانورانی هستند که در آب زندگی می کنند از این رو از نظر بینایی در آب آبی رنگ با مشکل روبه رو هستند.
جهت یابی
درباره حواس در فک ها مطالب تائید نشده فراوانی موجود است که از بیان آن خودداری می کنیم اما اطلاعات جدید بیان گر استفادۀ فک ها از سبیل به عنوان ردیاب برای یافتن، تعقیب و سنجش فاصله از طعمه است که البته کارایی آن بیش از ۵ تا ۷ متر نیست. فک قادر به تشخیص تلاطمی است که در اثر حرکت ماهی ها ایجاد شده است حتی اگر زمانی از این تلاطم گذشته باشد و طعمه محل را ترک کرده باشد.
محققان تاکنون شواهدی مبنی بر این که فک ها بتوانند از قدرت مکان یابی صوتی، به مانند دلفین ها، جهت پیدا کردن طعمه استفاده کنند نیافته اند، آن ها معتقدند فک ها قادرند با استفاده از سبیل های خود، که در هر رشته آن بیش از هزار تار عصبی قرار دارد مکان، اندازه، مسیر و فاصله را تشخیص دهند.
نتایج مطالعات دکتر هرمز اسدی بر روی فک های خزری حاکی از آن است که این گونه در خشکی به ارتفاع حساس بوده و در صورت نزدیک شدن به آن ها به صورت خزیده واکنش کمتری نشان می دهد. (ضیایی، ۱۳۸۷؛ دفتر محیط زیست دریایی، ۱۳۸۲؛ ضیایی، ۱۳۷۵).
تغذیه فک خزری
به طور کلی غذای فک را ماهیان کوچک و گاهی نرم تنان و سخت پوستان دریایی تشکیل می دهند. شواهد نشان می دهد الگوی غذایی به اقتضای فصل و محل استقرار در دریا تغییراتی دارد در رژیم غذایی فک خزری اقلام گوناگونی از جان داران دریایی وجود دارد و انتخاب در غذای مورد نیاز بر حسب زمان و مکان متفاوت است.
به عنوان مثال فک ها در تابستان، که آب های جنوبی به سر می برند، می بایست به اندازه کافی از ماهیان چرب موجود در سواحل جنوبی اندوخته غذایی در بافت های خود جمع کنند تا توانایی تحمل گرسنگی، سرما، زایمان و جفت گیری در آب های سرد شمالی دریای خزر در فصل زمستان را داشته باشند.
بنابر تحقیقات دکتر هرمز اسدی، ماهی کیلکا با چربی فراوان و سرشار از پروتئین طعمه اصلی فک ها در آب های ایران به شمار می رود. در راستای تحقیقات مذکور، بیش از هزار ماهی سالم، نیمه هضم شده و اسکلت ماهی از معده ۶۱ فک مرده در طول سال های ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ استخراج شده و مورد مطالعه قرار گرفت، نتایج بررسیها نشان داد رژیم غذایی فک خزری در حوزه آب های جنوبی و در فصول مختلف به ترتیب اولویت عبارت است از:
- ماهی کیلکا که در تمامی فصول ارجحیت غذایی فک محسوب می گردد.
- ماهی سفید کوچک در اندازه ۱۵ تا ۱۸ سانتیمتر
- ماهی کفال
- ماهی زالون در اندازه کمتر از ۱۵ سانتیمتر
- گاو ماهی
گاو ماهی در اوایل بهار در معده بسیاری از لاشه ها، که در نزدیکی دهانه رودخانه ها و یا حوزه های صید ماهیان خاویاری پیدا می شوند، مشاهده شده است. بیش ترین تعداد گاوماهی خورده شده توسط فک در اواخر فروردین ۱۳۸۱ مشاهده گردید، که بالغ بر ۲۸ عدد بود و در معده یک فک بالغ وجود داشته بزرگ ترین این ماهی ها طولی برابر ۲۸ سانتی متر و وزنی معادل ۳۰۰ گرم داشته است.
هم چنین طبق این تحقیقات، که بخشی از آن در سواحل ایران انجام شده، فک خزری در طول یک شبانه روز ۳ بار به شکار و تغذیه می پردازد:
- نوبت اول: ساعت ۸ تا ۱۱ صبح بیشتر در اطراف و داخل تورهای پره، که ویژه صید ماهیانی هم چون ماهی سفید، کفال نقره ای و سیاه کولی است، دیده می شوند.
- نوبت دوم: از ساعت ۳ تا ۵ بعد از ظهر مجددا آن ها را در محل تورهای پره می توان یافت.
- نوبت سوم: از ساعت ۷ تا ۱۱ شب که زمان چرای شبانه است و در اطراف قایق های صید کیلکا دیده می شوند.
هضم غذا در فک ها حدود ۳ الی ۴ ساعت طول می کشد. نحوه گرفتن طعمه نیز بدین شکل است که فک طعمه را از پشت تعقیب می کند و آن را توسط دندان های نیش خود می گیرد و به طور کامل می بلعد. در هر نوبت نیز یک ماهی در اندازه مشخص را می خورد.
تغذیه در فک خزری در سیکل زندگی را می توان در سه مرحله دسته بندی نمود:
- دوره تولیدمثل و جفت گیری: که از خرچنگ و سخت پوستان تغذیه می کند.
- دوره مو ریزان (اطلاعاتی از تغذیه فک در رابطه با این مرحله از سیکل زندگی در دست نیست.)
- دورۀ چرا: که به طور عمده از ماهی کیلکا و به تعداد ناچیز از گاوماهی و گل آذین ماهی و مقدار کمی از سخت پوستان تغذیه می کند.
در بررسی های انجام شده بر روی لاشه فک ها، حجم معده فک های مرده بین ۷۰۰ تا ۱,۰۰۰ گرم محاسبه شده است. این در حالیست که حداکثر وزن مواد غذایی موجود در معده لاشه های بررسی شده در حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ گرم بوده است. لازم به ذکر است معده فک مرده به مقدار زیادی خاصیت ارتجاعی خود را از دست داده است؛ بنابراین می توان حجم و ظرفیت معده فک زنده را ۲ کیلوگرم (۲ لیتر) تخمین زد (دفتر محیط زیست دریایی، ۱۳۸۲).
جفت گیری و تولیدمثل در فک خزری
جفت گیری فک ها از اواسط تا اواخر زمستان صورت می گیرد. در این زمان میان نرها جدال های سختی در می گیرد و در نهایت نر غالب با ماده جفت گیری می کند. مدت آبستنی حدود ۱۱ ماه است و زایمان معمولاً در ماه اول زمستان انجام می شود. فک ها قبل از زایمان سوراخ هایی در یخ حفر می کنند و نوزادهای خود را که معمولاً یک و گاهی ۲ عدد است در آن به دنیا می آورند. نوزادان درون آب نمی روند و اگر به داخل آب بی فتند فورا به روی یخ ها باز می گردند.
یک ماه پس از زایمان، جفت گیری مجدد شروع می شود؛ در این زمان مادر فقط یک بار در روز به نوزادش شیر میدهد و از آنجایی که شیر فک در حدود ۱۲ درصد چربی دارد یک بار شیر خوردن در روز برای نوزادان کافی است موقع شیردادن ماده به پهلو خوابیده و بچه را با باله های جلویی نگه می دارد.
شنا و استراحت فک خزری
با این که فک ها کاملاً به زندگی در آب عادت کرده اند گه گاه از آب خارج شده و به خشکی یا روی یخ و برف می روند. آن ها بیشتر در کناره های یخی نزدیک به آب استراحت کرده و آفتاب می گیرند. گاهی چندین ساعت بدون حرکت بر روی این نواحی به سر می برند
هم چنین فک ها قادرند در سطح آب شناور مانده و به استراحت بپردازند در خشکی حرکت آن ها به کمک باله های جلویی و عقبی صورت می گیرد و نسبتاً کند است. ولی در روی یخ بهتر حرکت می کنند. حرکت آن ها در آب بسیار کامل و سریع است و قادرند حدود ۱۵ تا ۲۰ دقیقه در زیر آب بمانند.
جمعیت فک خزری
در مورد جمعیت کنونی فک های دریای خزر آمار دقیقی در دست نیست. آن چه مسلم است این است که تعداد این جانوران به دلایل مختلفی پیوسته روند نزولی داشته و به طرز چشم گیری در حال کاهش است. طبق برآورد دو محقق روسی به نام های LS. Khuraskin و oyera. . . در ابتدای قرن بیستم میلادی حدود یک میلیون فک در آب های دریای خزر وجود داشته است هم اکنون تعداد آن ها را در حدود ۱۰۰هزار عدد تخمین زده می شود.
در سرشماری های صورت گرفته در سال های ۲۰۰۵ و ۲۰۰۶ که در کشورهای روسیه و ایران صورت پذیرفت تعداد نوزادان ماده های باردار یا دارای نوزاد و هم چنین سایر فک ها بر روی یخ در جدول زیر آمده است:
| رده بندی سنی | نوزادان | ماده های بچه دار | سایر فک ها | |||
| کشور سال | 2006 | 2005 | 2006 | 2005 | 2006 | 2005 |
| قزاقستان | 1621 | 2138 | 1948 | 1151 | 875 | 1438 |
| روسیه | 297 | 177 | 294 | 235 | 378 | 159 |
| تخمین | 10655 | 21045 | 13136 | 16873 | 16918 | 19155 |
هر ماده فک، در هر سال تنها یک توله به دنیا می آورد، در نتیجه مرگ هر ماده بارور به منزله رو به نابودی رفتن این گونه است. نتایج بررسی های انجام شده از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۶، که به تازگی در نشریه آمبیوه به چاپ رسیده است نشان می دهد در سال ۱۳۸۶ تنها ۱۷ هزار ماده بارور وجود داشته است؛ این تعداد برای حفظ جمعیت کافی نبوده و بقای اندکی را برای فک ها فراهم می آورد.
به علاوه نتایج بررسی های جدید انجام شده در سال های ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ نشان می دهد که از سال ۱۳۸۵ تعداد توله فک های متولد شده بیش از ۶۰ درصد کاهش پیدا کرده و تعداد آن ها به ۶ تا ۷ هزار عدد رسیده، هم چنین تعداد بالغ های دیده شده در سرزمین های یخی زمستانی شمال دریای خزر، که مکان زادآوری آن هاست. در سال ۱۳۸۵ به کمتر از یک کاهش یافته است (دفتر محیط زیست دریایی، ۱۳۸۲).
پراکندگی فک در دریای خزر
فک خزر در سراسر دریای خزر از نواحی ساحلی در شمال تا سواحل ایران، وجود دارد. بخش عظیمی از جمعیت، اواخر پاییز تا اوایل بهار در شمال دریای خزر به سر می برند. فک ها در پاییز وارد دهانه رودخانه ولگا و اورال می شوند و در اواخر بهار تابستان و اوایل پاییز در بخش میانی و جنوبی خزر به سر می برند علت این امر وفور طعمه در قسمت های جنوبی است علاوه بر این، جزایر کوچک و کم شیب ماسه ای خالی از سکنه که خارج از مسیر کشتی رانی صنعتی و تجاری اند، محل مناسبی برای فک ها به حساب می آیند.
در فصل زمستان فک ها، جهت زادآوری بر روی یخ ها، به سمت شمال و شمال شرقی مهاجرت می کنند.
مهاجرت فک خزری
فک ها نیز همانند بسیاری از جانواران دیگر مهاجرت دارند؛ به این صورت که در پاییز گله های بزرگی از آن ها برای تولیدمثل به سمت شمال شرقی دریای خزر حرکت می کنند زیرا در فصل زمستان بخش هایی از قسمت شمالی دریای خزر یخ می زند و آن ها می توانند تولیدمثل خود را بر روی یخ ها انجام دهند در این مهاجرت ابتدا ماده ها و بعد نرها شروع به حرکت می کنند.
طبق تحقیقات دکتر هرمز اسدی، جمعی از فک های نیمه بالغ، که هنوز به مرحله جفت گیری و تولید مثل نرسیده اند، هم چنان در قسمت جنوبی باقی می مانند معمولا زمان این مهاجرت اواخر پاییز و اوایل زمستان است. بعد از رسیدن به نواحی شمالی فک ها زمستان را روی یخ های نزدیک سواحل می گذرانند و با تمام شدن زمستان و شروع فصل گرما دوباره به سمت قسمت های میانی و سپس جنوبی مهاجرت می کنند (دفتر محیط زیست دریایی، ۱۳۸۲، ضیایی، ۱۳۸۷).
دشمنان طبیعی فک خزری
فک های خزری در آب عملاً دشمن ندارند البته در بعضی از منابع ذکر شده است که فیل ماهی های بالغ، که بزرگ ترین ماهی دریای خزر به شمار می روند و از جمله ماهیان خاویاری هستند، از فک ها تغذیه می کنند.
در خشکی فک ها در هنگام استراحت و آفتاب گرفتن در سواحل و زاد و ولد بر روی یخ ها مورد تهاجم برخی حیوانات قرار می گیرند از جمله این حیوانات می توان پرندگان شکاری مانند عقاب دریایی، عقاب طلایی، کاکایی های بزرگ و سگ سانانی مانند گرگ، سگ، روباه و شغال را نام برد (دفتر محیط زیست دریایی، ۱۳۸۲ ،ضیایی،۱۳۸۷؛ ,.Harkonen et al)
وضعیت حفاظتی فک خزری
در حال حاضر فک خزری بر اساس فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) در زمره گونه های «در معرض خطر انقراض» قرار گرفته است، مشخصات ثبت شده برای این گونه بدین قرار است:
Endangered: A2abd+3bd+4abd
یکی از علل قرارگیری این جاندار در زمره گونه های در معرض خطر انقراض، کاهش نود درصدی جمعیت آنان در صد سال گذشته بوده است؛ این وضعیت موجب نگرانی های زیادی درباره تنها پستان دار نیمه آبزی دریای خزر شده است. پیش از این فک خزری در زمره گونه های آسیب پذیر جای داشته است (2010 IUCN Red List).
Vulnerable: B1+2e
برخی کارشناسان و متخصصین علوم حیات وحش بر این باورند چنان چه این روند ادامه یابد نسل های آینده هرگز فک خزر را در دریای خزر مشاهده نخواهند کرد.فک خزری در قوانین ایران نیز جایگاه ویژه ای دارد.
بر طبق قوانین و مقررات حفاظت محیط زیست ایران و به موجب ماده ۴ آیین نامه اجرایی قانون شکار و صید، به شماره 7/7640 مورخ 1346/10/13 هیئت وزیران منظور از «حیوانات حمایت شده» جانوران وحشی ای هستند که در شرف تکثیر یا در معرض خطر قرار داشته یا نادر و نافع باشند؛
در این باره بر طبق مصوبه ۱۶۸ شورایعالی حفاظت محیط زیست مورخ 1378/06/03 «فک»، در کنار سایر گونه هایی چون پلنگ، گوزن زرد ایرانی و…، به عنوان گونه حمایت و حفاظت شده معرفی شده است؛ این امر خود بیان گر اهمیت فک خزری و جایگاه آن در سطح ملی است.
علاوه بر مورد ذکر شده، به مادۀ ۷۱ آیین نامه اجرایی قانون حفاظت و بهره برداری از منابع آبزی جمهوری اسلامی ایران به شماره ۱۲۳۴۰/ ت۱۷۹۲۵ مورخ 1378/03/18 هیئت وزیران صید پستانداران دریایی در تمام فصول و مناطق ممنوع است (دفتر حقوقی و امور مجلس، ۱۳۸۳).
