جشن های آبان | آیین‌های آب، باروری و ستایش آناهیتا در فرهنگ باستانی ایران

جشن های آبان

آبانگان[1]

«اینک آب­ها را می­ستاییم، آب­های فروچکیده و

گردآمده و روان شده و خوب کنش اهورایی را.»

یسنا

طبق سنت جشن­های ماهیانه، همزمانی آبان[2] روز (اَپم) با آبان­ماه را جشن آبانگان نام نهاده­اند که برابر دهم آبان در گاهشماری قدیم و چهارم آبان در گاهشماری جدید می­باشد.[3]

این جشن در واقع جشن تکریم فرشته موکل آب (آناهیتا) م­یباشد و مراسم آن به این ترتیب بود که ایرانیان با پوشیدن لباس سپید به کنار رودها و جوی­ها می­رفتند و به نیایش می­پرداختند؛ معمولاً موبدان در این روز بخشی از اوستا (آبزور) را تلاوت کرده و از اهورامزدا طلب آب و فراوانی می­کردند وسپس مراسم پایکوبی انجام می­گرفت بارش باران در جشن آبانگان بسیار مبارک به حساب می­آمده است و جالب آنجاست که اگر در این روز باران می­بارید جشن متعلق به مردان بود و مردان حق داشتند در رودها و…. آب­تنی کنند و چنانچه باران نمی­بارید جشن متعلق به زنان بود و آن­ها حق آب تنی در رودها و چشمه­ها را دارا بودند.جشن های آبان

آناهیتا[4] به جهت جایگاه ارجمندی که در اندیشه ایران باستان داشته است، مورد تکریم و تجلیل واقع می­شده، پس برای او نیایشگاه ­هایی در کنار رودها برپا می­کردند و در آن نیایشگاه­ ها از او که مقدس و ارجمند بود استمداد می­ طلبیدند. بسیاری از آیین­ ها که به نام بانوان باز می­گردد یا زیارتگاه­ هایی به نام بانوان که در کنار آب­ها برقرار است در ادامه آیین­ های مربوط به آناهیتا می­باشد که از آن جمله می­توان به نذر بی­بی سه­ شنبه اشاره کرد. (میرفتاح، ۶۸:۱۳۸۹)

باید یادآور شد که پادشاهان و مردم عادی برای آناهیتا فدیه نثار می­کردند از جمله پادشاهانی که برای آناهیتا قربانی داده ­اند می­توان به هوشنگ، جمشید، فریدون، گرشاسپ، ضحاک[5] و… اشاره کرد.

پیشینه جشن آبانگان

درباره این جشن نیز اطلاعات کاملی در دسترس نیست هرچند در روایتی آمده است که پس از هشت سال خشکسالی در ماه آبان و البته در آبان روز، باران باریده و از آن زمان جشن آبانگان پدید آمده است. بیرونی آورده است که آبان روز، دهم آبان [بر اساس گاهشماری قدیم] است و آن را عید می­دانند که به جهت همراه بودن دو نام [آبان]، آبانگان می­گویند؛ در این روز «زو» پسر طهماسب (دوره پیشدادیان) به شاهی رسید و مردم را به کندن قنات­ها و نهرها و همچنین بازسازی آن­ها (افراسیاب تورانی نهرها را مسدود و قنات­ها را ویران کرده بود) تشویق کرد.[6]

از دیگر رسوم رایج در آبانگان و نیز برخی جشن­ها می­توان از مراسم طلب باران یاد کرد؛ خشکسالی ­ها و کمبود آب در فلات ایران از ریشه­ های این آیین (طلب باران) می­باشد و به همین دلیل است که ایزدبانوی آب و همچنین بناها و نیایشگاه­های مربوط به آن و نیز بناهایی برای ذخیره آب (آب انبار)[7] پدید می­آیند؛ مسأله آب از مهمترین مباحث تاریخ اجتماعی ایران به حساب می­آید که البته بررسی آن از اهداف این نوشته به دور است.

مراسم طلب باران در ایران به دو روش فردی و گروهی انجام می­گرفته:

الف) طلب باران به صورت انفرادی: روش­های انفرادی طلب باران در شهرهای مختلف، متفاوت است که مهم­ترین آن­ها عبارتند از: کار نکردن در روز پنجشنبه در میناب، شستن سر الاغ در زنجان، چوب سواری[8] (به عنوان اسب) در لرستان، دزدیدن سه پایه در خوزستان، خیس کردن قالیچه نماز در مراغه و… .

ب) طلب باران به روش گروهی: روش گروهی طلب باران به شیوه­های مختلفی برگزار می­شده است.

۱. دعای باران: مردم به صورت دسته جمعی دعای باران خوانده و طلب باران می­کردند.

2. طلب باران به روش چُمچَه گلین (عروس چمچه[9]): این روش توسط بچه ها انجام می­گرفت به این صورت که چمچه را لباس عروس پوشانده و به در خانه­ها می­رفتند و صاحب خانه به چمچه گلین (چمچه­ای که لباس عروس داشت) آب می­پاشید و به بچه­ ها مقداری حبوبات می­داد. در پایان بچه­ها، حبوبات را به مادرانشان می­دادند تا آش بپزند و بین فقرا تقسیم کنند.
3. طلب باران با زنبیل: در این روش زنان و مردان سیاه (کسانی) که پوستشان تیره است) در حالی که کمرشان را با لنگ بسته­اند و زنبیلی به دست دارند پشت سرهم ایستاده به طوری که هر یک از افراد از پشت، لنگ نفر جلو را می­گیرد. آن­ها به در خانه­ها می­روند و مواد غذایی چون برنج، گندم و… جمع می­نند و در پایان با آن مواد یک غذای بدون نمک پخته و آن را روی زمین می­ریزند؛ سیاهان می­گویند که موجودات خبیثی که مانع بارش باران هستند با خوردن این غذا، باران را رها کرده و باران شروع به باریدن می­کند.
4. طلب باران با تابوت: در این روش بچه­ی هشت ساله­ای[10] را در تابوت خوابانده و پارچه ای سفید روی آن می­کشند و تابوت را دور شهر می­گردانند.
5. طلب باران با عَلَم: مراسم آن همانند روش چمچه گلین می­باشد با این تفاوت که بچه­ها به جای چمچه گلین از علم استفاده می­کنند و آشی که از جمع آوری حبوبات پخته می­شود را بین خودشان قسمت می­کنند.
6. طلب باران با درازگوش: در این روش خرها را به روستا می­برند اگر یکی از خرها عرعر کند نشانه بارش باران می­باشد.
7. طلب باران با کوسه.[11]

از روش­های دیگر می­توان به طلب باران با عروسک[12]، روباه، نان، قاشق و جارو، به هم کوبیدن سنگ و… اشاره کرد.

دیگر جشن­های ماه آبان

در دوازده آبان ماه جشن به نام تیرما سیزه­شو (تیرماه سیزه) برگزار می­شده که رسوم آن همانند آیین تیرگان در مازندران بوده است. در چهاردهم آبان ماه جشنی به نام دهواحنینا که از رسوم رایج آن دید و بازدید بوده برگزار می­شده است. جشن میانه فصل پاییز (پاییزانه)[13] در پانزدهم آبان و گالشی جشن که از نظر زنده یاد پورداود در زمره جشنهای فرعی باستانی است از دیگر جشن­های ماه آبان به شمار می­آیند.

بیرونی در آثارالباقیه آورده است که در پنج روز آخر این ماه که اشتاد[14] است و فروردگان نام دارد، مردم ایران در نواویس[15] برای مردگان طعام و شراب در پشت­بام خانه­ها می­گذاشتند و چنین گمان می­کردند که ارواح مردگان از جایگاه ثواب و عقاب خود بیرون می­آیند و از آن طعام و شراب می­خورند.

پاورقی

[1] برای ورود به این بخش بهتر است فصل آب از جمله مبحث آناهیتا به عنوان پیش­نیاز خوانده شود.

[2] آبان به واقع جمع آب می­باشد؛ آب در کنار خاک، باد و آتش یکی از عناصر مقدس به شمار می­آید.

 [3]همچنان که اشاره شد  به علت اینکه تا آبان ماه در تقویم جدید، شش ماه سی و یک روزه طی شده است بنابراین زمان جشن آبانگان به شش روز جلوتر منتقل می­شود.

[4] آناهیتا، یادآور لطافت، عشق و نیز زیبایی مطلق می­باشد.

[5] ضحاک نیز آناهیتا را قربانی داد اما به سبب اهداف غیر انسانی ­اش مورد تحقیر او قرار گرفت.

[6] برخی منابع ریشه آبانگان را به پیروزی فریدون بر ضحاک نسبت داده­ اند.

[7] آب انبارها بیشتر در مناطق خشک و کویری وجود داشته ­اند که امروزه کاربردهای دیگری دارند؛ در تهران هم این آب انبارها تبدیل به موزه آب انبار شده­اند و از این دست آب انبارها می­توان به موزه آب انبار گذر سید اسماعیل اشاره کرد.

[8] از دیگر رسوم، سوار شدن بر چوب مشک می­باشد؛ دامداران مشک­های بزرگ خود را در پاییز می­خشکاندند و تا پایان زمستان و قبل از نوروز آن را به همین حالت نگه داشته و در روز اول نوروز مشک را در چشمه­ای می­گذاشتند تا نرم شود شستن مشک و همچنین سوار شدن بر چوب آن به منظور افزایش شیر و لبنیات و حتی باران انجام می­گرفته است. در برخی نقاط غرب کشور برای طلب باران و برکت زیر ناودان ایستاده و دعا می­کردند.

[9] قاشق بزرگ چوبی را چمچه می­گویند؛ لازم به ذکر است که در برخی مراسم به جای چمچه از کودکان استفاده می­کردند.

[10] به احتمال این عدد با هشت سال خشکسالی که در ایران باستان روی داده مرتبط می­باشد.

[11] در بخش نوروز (کوسه برنشین) به آن پرداخته­ ایم؛ هرچند این روش هم به گونه ­های مختلفی برگزار می­شود.

[12] گشنیز ( گشنیزو) عروسک محبوب و مقدس باران بوده که در واقع جلوه دیگری از ایزدبانوی آب می­باشد و تا چند سال پیش رسم باران خواهی با عروسک گشنیزو در روستاهای یزد برگزار می­شد.

[13] برخی منابع به برگزاری جشن پاییزانه در اواسط آبان در کرمانشاه امروزی اشاره کرده­اند که در این باره جشن خاصی برگزار نشده بلکه پیروان اهل حق در آغاز پاییز نذری به جای می­آورند که به آن پاییزانه می­گویند؛ این آیین ریشه در مهرپرستی و همچنین گاهشماری هخامنشی آن­ها آغاز پاییز و آغاز بهار را جشن می­گرفتند دارد.

[14] اشتاد (ارشتاد یا ارشتات) به معنای راستی و درستی است.

[15] نواویس (ناویس) ظروفی مخصوص است که از خاک رس ساخته می­شدند و معمولاٌ زنان در آن خمیر درست می­کردند.

جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان جشن های آبان